Proust Okuma Notlarım I | Swann’ların Tarafı

Cesaret edip okumaya başladım Proust’u sonunda, henüz Swann’ların Tarafı’nı bitirdim. Çiçek Açmış Genç Kızların Gölgesinde’ye başlıyorum. Okumayı Okurun Belleği, dolaylı olarak ise Benjamin tetikledi. Okurun Belleği’nde metne giren referansların yanı sıra sanki okura bir güzellik olsun diye dipnotlara yerleştirilmiş Proust pasajları vardı. Sebald‘ın çevrilen metinleri bittikten sonra Okurun Belleği’ni okuyup her şeyi yerli yerine yerleştirmek isterken başarısız oldum fakat bununla birlikte uçlarında Benjamin, Proust, Sebald ve Barthes olan ve çokça kez birbiri üzerine katlanmaktan yıpranmış, benim için iyice anlaşılmaz hâle gelmiş bir çokgenin eksik parçalarını aramaya koyuluyorum. Öyle, bir meşgale arıyorum aslında.

Kayıp Zamanın İzinde’nin ilk parçasının sonunda, yeni bir roman okumuş olmaktan ziyade, yaşama dair başka türlü bir duyumla ve bu duyumun alışık olduğumdan farklı bir ifade ediliş biçimiyle karşılaşmanın şaşkınlığını yaşıyorum. Okurken yer yer çok keyif alsam da bazen romansal olandan sapıp kendimi cümlelere kaptırarak devam ettim. Bu kısımların büyük çatıyla ilgisini kaçırmış olmalıyım. İkinci bölümde (Swann’ın Bir Aşkı) konu ne zaman Swann’dan Verdurin’in başka konuklarına ve konulara sapsa okuma ritmim yavaşladı, dikkatim dağılmaya başladı. Belki anlamı zamanla çıkar. Okuduğum her şeyi unutmadan bazı notlar alsam bu romanlarla ilişkimi daha sıkı tutarım diye düşündüm.

İlk izlenimler

Çevremdeki insanlar ve olup bitenlere dair kafamda dönen düşünceleri ve hislerimi başkalarıyla çok sık paylaşmıyorum. Hem nasıl ifade edeceğimi bilmediğimden hem de insanların ilgisini çekmeyeceğini düşündüğümden. Bazen, yakın hissettiğim anlarda, herhangi bir insana dair düşüncelerimi ya da bir olay sonucu hissettiklerimi paylaşıyorum. Mesele benim için biraz karmaşıksa, anlatırken merkezdeki şeyden sürekli uzaklaşıyor, kimi çekincelerim ve yapısal bir sorun olarak gördüğüm iletişimsel becereksizliğim sebebiyle yer yer istemli yer yer istemsizce aslolanı farklılaştırarak bir hikâye anlatıyorum. Karmaşık bir durum söz konusu değilse birkaç cümlede ne düşündüğümü söylüyorum. Böylesi yaşam parçalarına dair bir şeyler söylediğimde sık sık “(olması gerekenden) fazla düşünüyorsun”, “kendince ve tek taraflı yorumluyorsun”, “hayat tam da böyle bir şey değil, daha basit yaşıyoruz aslında” gibi cevaplar alıyorum. Bu cevaplarla karşılaşmayı çok seviyorum. Bunu söyleyenin, eksikliğini sürekli hissettiğim bir “kendiliğinden” yaşama işaret ettiğini düşünüyorum. Bu derecede içine giremedim hayatın bir türlü. Hep hayata mesafeli hissediyorum. Fakat bunun yanında, bu mesafeden bir ifade kurabilmekten de yoksunum. Bu yüzden, başta başka üretmeyen gözlemcileri sonra da öyle dolaşıp oturup tekrar dolaşanları, filmlerdeki ironik dış sesleri, okurları, az konuşan sinefilleri, sayıklayanları, yol üstünde karşılaştığım yabancıları, birden bir şey söyleyen ya da bir hareket yapıp geçip giden insanları, bir parkta otururken çevrede yankılanan sesleri, arka koltukta oturanı dinlemeyi seviyorum. Ya da bunlara mecbur hissediyorum.

Swann’ların Tarafı’nda ilk bulduğum şey, sıradan görünen anları, bazen yüceleştirerek (meşhur madlen) bazen de yüceleştirmeden sadece genişleterek, açarak, içine girerek, önemseyerek tamamen kişisel (fakat okurda, “evet, tam da öyle hissetmiştim ben de bir keresinde” hissini uyandırmayı başararak) bir yorumlama yöntemiyle ele alma ilgisi, zevki ve ustalığı oldu. Buna, her ne kadar kitaba ismini vermiş olsa da, şu an bana herhangi bir örnek gibi gelen bir pasaj Combray çevresindeki gezintilerin mekansal yerleşimini anlattığı pasaj olabilir. Hatırlamak için not edeyim:

Combray çevresinde, gezinti yapılacak iki “taraf” vardı; bunlar birbirine o kadar zıt yönlerdeydiler ki, ikisine gitmek için, evden dışarıya iki ayrı kapıdan çıkardık: Biri, yolda M. Swann’ın arazisinin önünden geçtiğimizden, Swann’ların tarafı diye adlandırdığımız Méséglise-la-Vineuse tarafıydı, öbürü de Guermentes tarafı. Doğruyu söylemek gerekirse, Méséglise-la-Vineuse’ü, “o taraf” olarak tanıdım sadece, bir de pazar günleri Combray’ye gezmeye gelen insanlarını tanıdım; bunlar, halam gibi bizlerin de “hiç tanımadığı” ve buradan yola çıkarak, “herhalde Méséglise’den gelmiş” yabancılardı. Guermantes’e gelince, onu bir gün, ama çok daha sonraki bir tarihte, çok daha fazla tanıyacaktım; yeniyetmelik yıllarım boyunca, Méséglise benim nazarımda ufuk gibi ulaşılmaz, ne kadar uzaklara gidilirse gidilsin, Combray’ye benzemeyen bir arazinin kıvrımlarıyla gözden gizlenen bir şeydi; Guermentes ise daima “o taraf”ın gerçekten ziyade zihinsel sınırı, ekvator çizgisi gibi, kutup gibi, Doğu gibi, adeta soyut bir coğrafi ifade olarak görünmüştü gözüme. O zamanlar Méséglise’e “Guermantes yoluyla” ya da Guermantes’a Méséglise yoluyla gitmek, benim için batıya doğu yoluyla gitmek gibi kadar anlamsız bir ifadeydi. (s. 136)

Daha kısa bir alıntı planlarken, kendimi kaptırıp daha fazla cümle alıntılamak istedim. Bir noktada bitirmem gerektiğinden en bitirici görünen cümlede kestim. Şöyle hissediyorum okurken: “lütfen anlatmaya devam et o iki tarafı, senin için ne ifade ettiklerini, halanın bu farkı nasıl gördüğünü, başkalarının ne dediğini, peyzajı da anlat ama daha çok referansla o coğrafyayı, sonradan bakarak anlat”. Bu örnekte olduğu gibi, herhangi bir şeyi anlamlı ve ilgi çekici kılabiliyor yazar.

Kendime yordum. Bugün iş yerinde bir molada, evden çıkarken seçmek zorunda olduğum ilk yol ayrımını arkadaşlarıma anlattım. İşe gittiğim her sabah, ikiye ayrılan sokağın sol tarafından hafif eğimli bir yokuşu çıkıp bir parktan geçerek bulvara çıkıyor, otobüse binip işe gidiyorum. Hafta sonlarındaysa -ya da iş dışında evden çıktıysam, ki bu genelde hafta sonları oluyor- sağda yokuş aşağı kıvrılan sokağa dönüp merkeze doğru yürüyorum. Yıllardır bu evde oturmama rağmen, birkaç hafta önce, ilk defa, bir sabah tam uyanamadığımdan olsa gerek, yanlışlıkla merkeze giden sokaktan ileri doğru birkaç dakika boyunca yürümüştüm. Dalgınlığımı fark edince kendi kendime gülüp, yolu geri yürüyüp -oysa ki o yoldan devam ederek de bulvara çıkabilirdim fakat yaptığım hatayı düzeltmiş olmazdım bu durumda- doğru yoldan işe gittim. Sabahları pek ayılamadığımız, işe gelişimizin tamamen omurilik kontrolünde, diğer insanları ve çevremizi fark etmeden gerçekleştiği konusunda ortaklaştığımız bir muhabbet anında bu anımı anlatmamı tetikleyen şeyin Proust olduğunu şimdi alıntıya dair yazmayı bitirdiğimde fark ettim. Zihnimi de işgale başlıyor yavaş yavaş demek ki.

İlk referans

Proust üzerine internette yüzeysel olarak biraz bakınınca -birkaç kitabı bitirmeden yakın okumalardan özellikle uzak duruyorum- iki Proust sever André Aciman (yazar, Proust hocası) ve Jonathan Burnham’ın (Proust editörü) söyleşisine rastladım. Aciman, Proust’un temelde “sahip olma” hissini aradığını öne sürüyor. Romanın başlarında annenin öpücüğüne sahip olmak isteyen Marcel’den başlayarak romanlar boyunca bu ihtiyacın kuruculuğuna işaret ediyor. Başka bir anda, Proust’un biçemini her detayı, nüansı, duygu durumunu içine alıp büyüyen korku filmlerindeki dev yaratıklarla (amoeba -amip-) benzetiyor. Çünkü Aciman’a göre Proust hiçbir şeyi unutmak istemiyor: retention par excellence. En unutulmaz anları ise sahip olamadıkları. İşte böyle yorumlardan kaçıyordum aslında. Okumaya yön ve şekil verecek tehlikeli büyük tespitlerden.

Okurun Belleği’nde de geçiyordu, söyleşide de aynısını söylüyorlar: Proust’u ille de romanların sırasıyla ya da bir parçasını baştan sona okumaya gerek yok. Her zaman herhangi bir yerinden başlayıp biraz okuyabilirsiniz, sizi daima taltif edecektir. Böyle diyorlar.

Fazla kişisel oldu ilk parça, Proust okuma notu olmadı pek ama planım yaza yaza bir şekilde yolumu bulmak.

Proust fan blog sayısı ise çokmuş: Reading Proust For Fun, 182 Days of Marcel Proust, Reading Proust, Proust Reader, Involuntary Memory vd. Ben de kendimi marjinal olmasa da bir fikir bulmuş ve peşinden gidiyor sanmıştım, birkaç saatliğine.

İleriye dönük kitaplar

Proust’a dair yazanları merak ettiğimden kitapçılara girdiğimde ona dair kitapları da gözüm seçmeye başladı. Bugünlerde yeni bir çeviri çıkmış: Edmund White’ın “Marcel Proust: Bir Yaşam” biyografisi. Bir de Beckett’in Beckett olmadan önce yazdığı “Proust” kitabına rastladım. Bir de Aciman’ın “Proust Projesi” varmış, yazarlara sevdikleri pasajları seçip bunların üzerine yazmalarına dair bir davette bulunup kitaplaştırmış. Alain de Botton’a ise saygı duysam da optimizmine ve pratik felsefesine gıcık olduğumdan onun kitabını en son okurum -sonra bir de severim kesin.