Her ne kadar metnin tamamı entelektüel figürünü kat etse de, başlığıyla en aşikarlaştığı noktada ilgili kavramı sorguladığı için bu pasajı seçtim o akıl almaz Monsieur Teste anlatısından. Bazı müthiş metinler direkt “alıntılanamaz” bir kimlik taşıyorlar, Teste gibi bazıları da her ânında sonsuz bir alıntının parçası olmaya öykünüyor. Biraz öncesinden mi kesmeli, ne kadar uzatmalı, nerede durup bağlamalı diye düşünürken alıntıya kendi varoluşunu yitirtiyor. En iyisi, yazar niyetini başatlaştırarak atılan başlıktan alıp, kolaya kaçmak…
– ENTELEKTÜEL?..
Aklımdan şöylesine geçen bu kocaman sözcük bir çırpıda görüşümün önünü tıkamıştı. Akıldan geçen bir sözcüğün yarattığı şok ne garip şey! Son sürat yol alan yanlış yığını ansızın doğru şeridinden sapıveriyor…
Entelektüel?.. Yanıt yok. Yorum yok. Platoların, şatoların, dumanların uçtuğu ufukta ağaçlar, şarkılar ve sonsuz şiirler… Kendime yabancı gözüyle bakıyordum. Henüz yeni yarattığım şeyin içinde duruyordum. Şaşkın, gözle görülür döküntüler arasında, felakete neden olan bu kocaman sözcüğü cansız olarak yerde yatar buldum. Sanırım düşünce kıvrımlarıma biraz uzun gelmişti.
– Entelektüel… Benim yerimde kim olsa anlardı… Ya ben!..
– Siz biliyorsunuz, sevgili Siz, biliyorsunuz ki ben en karanlık türün adamıyım. Siz bilirsiniz bunu, deneyimlerinizden, belki yüz kez kulaktan duyduğunuz için daha da iyi bilirsiniz. Beni okumak için Fransızcaya çevrilmemi bekleyen hiç kimse yok; ne bir bilgin, ne bir iyiliksever ne de olgun ve uygun biri. Bunlar diğer insanlara hoşnutsuzluklarını gösterirler, onlara dizelerimden alıntılar okurlar. Düşünmeleri gerektiğini itiraf ettiğim bölümleri gösterirler. Bir başkası dizelerimden hiçbir şey anlamadığını gizlerken bunlar bunu gururla söylerler. – “Modeste tamen et circumspecto judicio pronuntiandum est der Quintilien, Racine’in çevirisinde, – ne quod plerisque accidit, damnent quae intelligunt.” Oysa ben, bu dâhi amatörleri üzmekten üzüntü duyarım. Şeffaflık kadar ilgimi çeken bir şey yoktur. Dostum benim! Ne yazık ki, ben bunun zerresini bile bulamam. Bunu kulağınıza fısıldıyorum. Yaymayın sakın. Sırrımı sıkıca saklayın. Evet, şeffaflık o kadar az rastladığım şey ki, onu dünyanın hiç bir yerinde bulamam, özellikle de düşün ve yazı dünyasında hiç ama hiç bulamam, özellikle de düşün ve yazı dünyasında hiç ama hiç bulamam, gezegendeki elmas gibi, belki ancak o kadar bulabilirim. Hemen hemen her yerde, keşfettiklerimin yanında bana sunulan gizemler anlamsız ve de hafif. Ne mutlu kendileri ile barışık olanlara, kendileri ile diyalog içinde olanlara! Yazıyor, titremeden konuşuyorlar. Bu zeki insanlara ne denli özendiğimi hissedebiliyor olmalısınız. Eserleri kristal bir kürede güneşin tatlı sıcaklığını düşündürür… İçimdeki şeytan kendimi savunmam için onları suçlamamı, kınamamı söylüyor bana. Karanlıkla asla karşılaşmayanların hiçbir şeyin ardına takılmayan kişiler olduğunu ve insanlara sadece bildikleri şeyleri sunmanın gerekli olduğunu söylüyor bana alçak sesle. Kendimi ruhumun derinliklerine kadar gözden geçiriyorum ve pek çok saygın kişinin söylediklerine alkış tutmam gerekiyor. Sevgili Dostum, farkına varmadan anladığını anladığından hiçbir zaman emin olmayan zavallı bir kişiliğe sahibim ben gerçekten. Aydınlıkla, gerçek anlamdaki karanlığı birbirine karıştırmadan zor ayırt ediyorum… Bu yetersizliğim kuşkusuz cehaletimden kaynaklanıyor. Tüm sözcüklerden sakınıyorum zira küçücük bir dikkat bile onlara güvenmemin saçmalığını ortaya koymaya yetiyor. Bir düşünce boyutunu aşmamızı sağlayan bu sözcükleri, bir çukurun üstüne atılan ve dur duraksız geçidi aşılmaz kılan incecik tahtalara benzetme noktasına geldim ne yazık ki. Ayağına çabuk biri bu tahtaları alır ve kurtarır kendini. Oyalanmakta yarar var, aksi halde denge bozulur ve her şey uçurumun derinliklerinde kaybolur. Acele eden anladı işi zorlaştırmanın gerektiğini: En açık sözlerin karanlık terimlerin kılıfı olduğu nasılsa anlaşılır.
Tüm bunlar, size şu an sunmakta olduğum hoş bir açıklamaya götürürdü herhalde beni. Mektup edebiyattır. Hiçbir şeyi fazla kurcalamamanın gerekliliği edebiyatın sıkı bir kuralıdır. Aynı zamanda da genel bir arzu… Her yönlü düşünebilirsiniz.
Kendi uçurumumdayım, aslında hiç de uçuruma benzemediği gibi şanıma da denk gelmiyordu. Anlayacağınız açmazımdaydım. Bir çocuğa, bir inançsıza, bir azizeye, hatta kendime bile, bu sözcüğün anlamını açıklamaktan yoksundum: Entelektüel; kimseye zararı dokunmayan bir kelime.
İmajlardan yana bir sorunum yoktu. Tam tersi, bu devasa kelimeye her başvuruşumda, gerçek bana hep başka başka imajlarla yanıt veriyordu. Her biri naifti. Hiçbir yanıt hiçbir şeyi anlayamama şaşkınlığımı gidermiyordu.
Bölük pörçük düşler kuruyordum.
Figürler oluşturuyordum aklımda, onlara “Entelektüel” adını takıyordum. Yerlerinden kıpırdamadan dünyanın önemli olaylarından söz eden insanlar veya ellerinin tersi, dillerinin ucuyla görülmez güçleri veya doğası gereği görülmez olan nesneleri harekete geçiren kıpır kıpır insanlar… Size gerçeği söylediğim için bağışlayın beni. Gördüklerimi görüyordum.
Düşün adamları, yazın adamları, bilim adamları, sanatçılar… Nedenler, geçerli nedenler, neden içeren nedenler, küçük nedenler, kendi içinde açıklanamayan nedenler, aynı zamanda sonuçları da boş olan fakat hayranlık uyandıracak kadar önemli olmalarını istediğim nedenler… Bu neden ve sonuçların maddî temeli hem vardı, hem yoktu. Tuhaf eylemlerin, eserlerin, başyapıtların bu düzeni, gerçeğin ta kendisini tutuyordu elinde, oyun kâğıtlarını değil. Esinler, düşlemler, eserler, şan, şöhret, bu düzen, tüm bu sıralananların ve bir başkalarının var olduğu ve bir hiçe indirgendiği bir bakışa bağlıydı.
Sonra tüyler ürperten bir şimşek çaktı. Orda, bu göz kamaştırıcı ışığın gerisinde şeytanlar ordusunun karışıklığını ve korkunç hareketliliğini görür gibi oldum. Doğaüstü bir atmosferde Tarih‘e özgü bir komedi çıktı ortaya. Mücadele, isyan, zafer, lânet töreni, infaz, ayaklanma, gücün etrafında oluşan trajedi!.. Bu Cumhuriyetin kalbi, skandallar, ani gelen servetler, yasadışı servetler, komplolar ve cinayetler için atıyordu; oda referandumları, sıradan başarılar, iki dudak arasından çıkan sayısız suikastlar – çalma çırpmaları geçelim. Orada tutucular, vurguncular, fahişeler, inançsız görünen inançlılar, imanlı gibi görünen dinsizler vardı; sahte saflar, gerçek aptallar, otoriteler, anarşistler, kılıçlarından mürekkep damlayan cellâtlar; kimler yoktu ki… Kendini papaz sananlardan tutun da psikopos, Sezar veya şehit sananlara kadar herkes vardı orada. Bazıları bu kendini bir başkası sanma işlemini abartıyor, eyleme döküyor, çocuk veya kadın oluveriyordu. En komikleri ise, kendilerini kabile reisi, yargıç, savcı sananlardı. Yargılarımızın bizi yargılayacağından habersizdiler. Hiçbir şey gelecek üzerine ahkâm kesmekten daha iyi sergilemez zayıf noktamızı, düşüremez maskemizi. Küçücük bir hatanın, kolayca, bir çırpıda, karaktere mal edilmesi tehlikeli bir sanattır.
Bu şeytanlar kendilerini -sık sık- karton aynada seyrederlerdi ve oradan insanoğlunun, ya ilki ya da sonuncusu olarak yansıdıklarını sanırlardı…
Bu gücün yasasını aradım durdum. Eğlenme gereksinimi, yaşama dürtüsü, hayatta kalma arzusu; şaşırtma, hayrete düşürme, azarlama, öğretme, küçümseme ve kıskançlığın iğneleyici hazzı sürüklüyor, öfkelendiriyor, kızıştırıyor ve açıklıyordu bu Cehennemi.
Orada kendimi de gördüm; tanımadığım bir yüzle. Belki de yazılarım şekil vermişti ona. Siz, Sayın Düşçü, siz bilirsiniz ne söylediğimi. Düşlerde, bilinenle görülenler arasında özel bir uyum vardır. Bir gün öncesini içermez bu uyum. Pierre’i görüyorum ve onun Jacques olduğunu biliyorum. Nadiren de olsa kendimi başka bir yüzle gördüm. Kalbimi delip geçen keskin bir acı ile tanıyordum kendimi. Bu ben miyim yoksa bir hayalet mi, sanırım ikimizden biri bayıldı.
Elveda. Yolculuğumun sonlarına doğru beni şaşkına çeviren, rengârenk olan her şeyi size yazmaya kalksam bu mektubu asla bitiremem. Elveda. Neredeyse unutuyordum. Düşlerimden sert bir İngiliz’in sert olmayan ayağı ile uyandırıldım. Neyse ki canım yanmadı. Yorgun kara tren durmaya hazırlanıyor. Elveda.
”
Paul Valéry, Monsieur Teste, çev. Sevgi Türker-Terlemez, Epos Yayınları, 2017 [1896(?)] , s. 94-8.