Montano Hastalığı, odağında Sebald metinleri olan bir roman değil. Odağında -ki referans verdiği metinler söz konusu olduğunda bir referans odağı yok aslında- pek çok edebi metin var. Sebald ilk on aday listesini ancak zorlar fakat seçici geçirgenlik ve baader-meinhof fenomeni uyarınca ben onu seçip taşıdım. Referansları buraya çekilse telif sorunu yaşatacak kadar sık vurgulanan yazarlar da vardı, birisini hiç okumadım henüz, listeme dâhil ettim: Robert Walser. Gezinti’ye bakacağım ilkin. Diğerlerini hatırladığım kadarıyla yazarsam: günlükleri ve özel anlarıyla Kafka, alter-ego’suyla Valery (aslen Monsieur Teste), metni başından son sayfasına kadar kat eden Musil ve başka onlarcası… Rahatsız edici bir rastlantı olarak hatrımda kalan: bu romandan sonra Niteliksiz Adam’ı okuma planımdı, bu romanın Niteliksiz Adam’a dair tonlarca cümleyle bitişi ve ürkerek bu şiirsel adaleti geçersiz kılma niyetiyle Musil’i erteleyişim oldu. Onun yerine, daha naif karşılaşmaları yeğlerim. Tek bir alıntıyla anılan sevgili Handke bile boy gösteriyordu bir sayfada.
Hep roman alıntılayan, alıntılarınsa aralarına anlamlı bir şeyler yazmaktan aciz birisi olarak Vila-Matas’ın alıntılardan iyi bir roman yapabiliyor oluşu sinirlerimi bozdu.
Edebiyatı seven birisi ne zaman okuyacak çok fazla kitap ve az zaman olduğundan dert yansa ona bu romanı önereceğim. Her hastalık kötü müdür, bir bedensel/ruhsal durumu ve semptom dizisini hastalık kılan şey nedir diye düşünüyorum okuduğumdan beri. “Organizmanın yapı ve işleyişinde ortaya çıkan bozukluk” demek bozulmamışlığa dair bir tahayyülle geliyor. Bozukluğu tartışırım.
Sebald ne kadar sakince ve zihni bütün bir şekilde toparlıyorsa bütün bu geçmişi, belleği, yürünmekle bitmez yolları, parıldayan anıları; Vila-Matas’ın kahramanı da o denli heyecanlı, ip cambazı, netleşmez, tedirgin, kitapsız seyahat edemeyen, bağımlı bir okur-yazar.
Aklım ve fikrim yeterse hoşnutsuz bir eleştiriyi de buraya taşıyacağım, belki gözyaşlarıyla.
“Yeniden edebiyat eleştirmenliğine dönmeye karar verdim, hakkında bir yazı kaleme almam için bana ilk gönderdikleri kitap W.G. Sebald’ın Satürn’ün Halkaları oldu. Sanki gazetenin editörleri bu kitabı, insanın kanını donduran bir güzelliğe sahip biçemi beni büsbütün yere sersin diye seçmişti. Bunu biliyordum, bana söylemişlerdi fakat kitabı okurken ayrıca doğrulamış oldum: Anlatıcı, sanki hepimiz dünyaya çift kat camın ardından bakıyormuşuzcasına dünyayı tuhaf ve yapay bir sessizlik içinde tasvir ediyordu. Bu anlatıcı yer yer, “hâlâ yaşayanların diyarında mıydı yoksa çoktan başka bir âleme geçmiş miydi” emin olamıyordu. Tanrım, ne keder ama! Anlatıcı, “uzun süren önemli bir çalışmanın bitmesinin ardından içini kaplayan boşluk duygusundan kurtulmak amacıyla” İngiltere’nin doğusundaki Suffolk Kontluğu’nu yürüyerek dolaşıyordu. Tek tük evlerle, ıssız manzaralar ve harabelerle dolu küçük yerleşim bölgelerinde yaptığı gezintiler esnasında tüm dünyayı kapsayan bir geçmişin izleriyle karşılaşıyordu. Sahilde yaptığı bu kutsal yolculuk içinde neşe, ışık ve canlılık barındırmıyordu. Ölü bir adam için, diyordu sanki anlatıcı, tüm dünya büyük bir cenazeden ibaret.” (s. 39-40)
“Yaşamım! Okuru düşünerek, beni daha yakından tanıma hakkına sahip olduğunu düşünerek kaleme alacağım kısa bir sözlüğe indirgenmesi iyi olacaktır eminim. Kurmacayla otobiyografiyi iç içe geçirdikten, böylece kurmaca metinler yarattıktan sonra şimdi okurların yaşamım ve benim hakkımda daha fazla bilgi sahibi olmasını istiyorum yalnızca; kendi yarattığım metinlerin arkasına saklanmak istemiyorum artık. Kurmaca metin yazarının kartlarını açık oynaması, yani kendisi hakkında bilgi vermesi, kendi imgesine yansıtması gerektiğini söyleyen W.G. Sebald’a katılıyorum.” (s. 105-6)
“Eprimiş kumaş belki de başka bir dünyanın ışığının düştüğü bir gün, sözel kumaşın hayata anlam veren mantık dokusunun öldüğü bir cennettedir. Güzel günlerdi. Yine de o cennetteki biri dilin yaratıcısını delirtti, kumaş epridikçe epridi ve eski düzeninden, eski anlamından yoksun kalan hayatlarımız saçma sapan bir hal aldı. Bugün tanınmaz hale gelen bu kumaş, eprimiş de olsa, Sebald’ın varlığını sezinlediği kumaş olabilir pekâlâ; ancak bir anlık ama büyüleyici parıltısını algılayabildiğimiz halde vardır ve bu kumaş -tabii algılarsak- ve bu parıltılar, belki de aslında neler olabileceğini de, yanlış anlaşılmanın ne olduğunu da bilmediğimizi de, yanlış anlaşılmanın ne olduğunu da bilmediğimizi ama cennette silah sesleri duyulduğunu ya da en azından -kendisine hayatlarımızdaki tuhaf bir tesadüfü, dolayısıyla da eprimiş kumaştaki başka bir parıltıyı gözler önüne seren belgeleri gösterdiğimde Sergio Pitol’un bana dediği gibi- “muhakkak bir şey olmuş olması gerektiğini, bu kadarının kesin olduğunu” doğruluyordur.” (s. 195-6)
“Kırk beş yıl önce bugün, 1956 yılında, W.G. Sebald’ın karda dolaşmaya çıkan dedesi öldü; gezintiye çıkan başka biriyle, benzer bir gezintide yine karların üstüne devriliveren Robert Walser’le neredeyse aynı saatte karların üstüne yığıldı kaldı.
Tek bir Noel günü için iki ölü.
On bir gün önce, 14 Aralık Cuma günü yazar W.G. Sebald arabasının direksiyonu başında öldü. Hep sanki başka bir çağdan fırlamış gibi bir hali vardı: ıssız bölgelerden ta geçmişe değin uzanan, dünyanın bütünlüğünü işaret eden, yok oluşun ve yıkımın tarihteki izini süren hafif antika bir adam.” (s. 294-5)
“Ağladım, gözyaşlarıma engel olamadım. Geçmişin bu beklenmedik dönüşüne ağladım. Sebald’ın Vertigo‘sunda çok benzer bir şey olur: “All’estero” bölümünün anlatıcısı kitaptaki öykülerden birinde arkadaşı Olga’yla seyahat eder ve Olga çocukken gittiği okula girmekten kendini alamaz: “Ellili yılların başlarında sıralarında oturduğu sınıfta, aradan neredeyse otuz sene geçmişken, aynı öğretmen aynı ses tonuyla ders anlatıyor ve tıpkı o zamanlardaki gibi fısıldaşmayı bırakıp dikkatlerini derste toplamaları için uyarıyordu çocukları. Büyük holde, etrafı bir zamanlar ona devasa görünen kapalı kapılarla çevirili, tek başınayken bir ağlama krizine tutulmuştu Olga. Daha sonra anlatmıştı bunu bana (…). Olga, ne bütün yol boyunca ne de gecenin devamında, geçmişin beklenmedik bir şekilde tekrar ortaya çıkışının getirdiği huzursuzluktan kurtarabilmişti yakasını.”
Burada Sebald sanki geçmiş, tüm geçmiş, hâlâ yaşanmaya, olmaya ve yüzeye çıkmaya, kendince var olmaya devam eder, der. Ziyaretçi kartı göstermeden, bizim kendisini çağırmamızı bile beklemeden geçmiş, geçmişimiz devam eder şimdiki zamanda vuku bulmaya. Nefes kesicidir bu, korkutucudur. “Beni burada, aşağıda bırakma bir başıma, Tanrım” diye yakaran Emily Dickinson’ı anımsatıyor bu bana. Sanırım Dickinson ilelebet içine tıkıldığımız karanlık bir bodrum katından ibaret bu dünyada yapayalnız ve kimsesiz olduğumuzu biliyordu.” (s. 297-8)
p.s. Her ne kadar kitabı iki sefer taramış olsam da “Sebald” isimlerini bulmak için, birçok alıntıyı kaçırdığıma eminim.
Enrique Vila-Matas, Montano Hastalığı, çev. Seda Ersavcı, Jaguar Yayınları, 2017 [2002].