Gürbüz, Kıyamet Emeklisi | Notlar 3

[183-234]

Sonbahar geliyor, Baba biraz celalli. Bir gülüp bir tersliyor Aziz’i ve bacıları. Kendini küçültme eğitimi ağır işlerle devam ediyor. Baba’nın o zamanki ruh halinden mi yoksa eğitimin bir parçası olan Aziz’i yok sayma ve zorlama niyetinden mi tam belli değil. Baba ile mücadele ona bir sinme, sessizlik, kendi içine dönme ve sürekli çalışma hali olarak dönüyor (s. 186). Boş günlerde bir boşluk gibi yaşıyor. Sessizliği Nazif Bey’in gelişi bozuyor. Aziz’e bir kez daha ne yaptığını sorup onunla gelmesini istiyor, Aziz’deki gözlem ve olgunluk birden yükselmiş: “Aziz eski bildik hayatından uzaklaşalı beri insanların pek gördüğü bildiği anladığı gibi varlıklar olmadıklarını fark ediyordu. Mesela şimdi Nazif Bey’in şu soruyu soran adama aslında çok benzemediğini de bir şekil biliyordu. Bu soruyu soran adam olmaktan çıktığı vakit başka bir şey olacağını ama onun da çok çabuk değişeceğini sohbetlerde hep görüyordu. Kişinin hoşuna gidecek, onu rahatsız etmeyecek, onu uyandırmayacak bir kaval, bir düdük sesi olmalıydı söz. Bu sözün ne dediği duyulmamalı, anlaşılmamalı, nağmesi kişinin kendi kendine kaldığında hep ıslıkla çaldığı olmalıydı” (s. 188).

Nazif sonunda Baba’yla oturma fırsatı elde ediyor. Konuya hazırlanmış: “Gelmeden tarikatlar ile ilgili bir şeyler okumuş, öğrenciliğinden kalma Auguste Comte ve Marcuse’den kitapları karıştırmış, kendini belli bir muhakemenin sahibi kılmak için son bir haftadır bu kavanozun içinde sallayıp durmuş, dışını kolay sıyrılacak bir kabuk gibi de olsa bunlarla kaplamıştı” (s. 189). Burada bence Gürbüz’ün okumaya, ya da hadi yarım yamalak okumaya karşı tavrı yine apaçık ortada. Saatçilik belgeselinde “sade okumuş insanda bir hamlık vardır” derken olduğu gibi. Baba Nazif’i hoş karşılıyor. Geçen günlerde Nazif bir bunalımın içine düşmüş, çıkmaya çabalıyor. Aynada bile kendine bakamaz hale gelmiş. Kendine inancını kaybettiğinde bir kurtarıcıya, peygambere, Allah’a sığınır hale gelmiş. Yine de bir süre Baba’yı dinledikten sonra “bunca sözü sadece dinlemenin onu alık göstereceğine kani olup biraz kıpırdanmaya başladı” (s. 193). Ah Aziz, ah Nazif. Açıkça yardım istiyor: “kendimle aramı fena bozdum. Artık insanların arasına katışmam zor. Üstelik bunu yavanlaşarak yaptım, coşarak değil. Aramızdaki aks değil mi, aks aleyhime açıldı. En kötü adama komşu oldum” (s. 194). Biraz sonra Nazif gevşemeye başlıyor, Baba’ya inançlı olup olmadığını soruyor, Metaxa istiyor. Üç çay bardağı geliyor, Nazif’in aceleyle içkiyi kafayı dikişine Baba bana sanki Aziz’in de hayatına değiyormuş gibi gelen bir şerh düşüyor: “Acele eden kendine eder derler, şimdi bekleme zamanı, bir de bekletir ki eloğlu, bir  bekletir ki, yiyeceğini de yemez, vereceğini de vermez, gördü ya, işte bitti. Erken açan çiçek, on yaşında buluğa giren kız, dört yaşında okuma öğrenen oğlan, erken döl alan kadın, erken yol alan salak adam işte bunların ömrü beklemeyle geçer” (s. 196).

Nazif sohbetten sonuç çıkmadıkça sabırsızlanıyor: “Acele ile, “Ben,” dedi, “ben kaza mı kader ile mi doğmuş olduğumu nasıl öğrenebilirim? Siz mi söyleyeceksiniz, nasıl öğreneceğim?” diye yine kontrolsüz bir sesle sordu. Çok acelesi varmış, hemen öğrenecek ve öğrendiği ile bir yere başvuracakmış gibiydi” (s. 198). Metaxa bitiyor, yenisi geliyor, kaza mı kader mi diye tartışma sürüyorken Nazif bir hışımla şişeyi alıp ayaklanıp çıkıyor. Bu sefer kendini küçük düşürmeyi başardı.

Nazif’in hayatına biraz daha yakından bakıyoruz. Ankara’da okuduğu bölüm Matematik’miş. Başkalarının ona bakışını fark edince kendine de öyle onların baktığı gibi bakar olmuş, ama başkası olmak istemiş, tek başına ağlarmış yurt odasında (s. 200). “Kendini hiçbir şey olmayan ve olamayacak olan görüyordu, başkalarını da ha bire hurcunu dolduran” (s. 201). Düşünceyi masadan kalbine taşıyamamış. “Bir-iki şiirini bildiği şaire biri bir şey dese yumruklaşıyor” (s. 202) kısmında millete kantinlerde, yemekhanede Nuri Bilge Ceylan (Üç Maymun öncesi) savunmaya çalıştığım acı günler aklıma geldi. Nazif’in çilesi aslında olamayacağı birisi olmayı istemesi, kendiyle barışamaması, kendine hıyanete rağmen uyumluluğu olmuş gibi. Elinde şişeyle çıkıp yürürken bunları düşünüyor. Bir son özür için Aziz’in ailesinin evine gidiyor. Babadan, zaten yapamadığı veliliği devralma çıkışından dolayı özür diliyor, baba özrü kabul ediliyor, Nazif elleri cebinde hıncıyla yürümeye devam: “”Hiç kimse,” dedi kendi kendine, “hiç kimse bir rütbe almamalı bu dünyada. Ama bu nasıl olacak? Babaymış, şeyhmiş, hadi ordan, postu ayıdan kapan şeyh oluyor, hadi ordan,” diye bağırdı” (s. 205). İkinci bölümün sonu.

Nazif’in gelişinden sonra bir ay falan geçmiş, evde yine meydan uyandırılacak. “İşiten bir canlıya dönüşmüştü” Aziz (s. 208). Duyumu iyice ilerlemiş. Baba tıpkı Aziz’e sorduğu gibi meydanda diğer insanlara da kendilerini nasıl gördüklerini soruyor, tatmin etmeyen cevaplar alsa kendine yönelen bakışa dair tavsiyeler veriyor cemaate. En son Baba’nın bakışıyla belki ‘kendini bilmez’ diyebileceğimiz bir adamın konuşması üzerine Baba sanki bir sinir bozukluğuyla gülmeye başlayıp evi boşalttırıyor. Kısacık üçüncü bölümün sonu (s. 212).

Yaz geldi, iki yıl geçmiş Baba’nın evinde. Eğitime devam: “İnsan bakacak bir şey aradığında onları görmek yine de iyidir. Ama işte ama var. Sen, her şey bittiğinde, her şey elendiğinde kalacak olan olmalısın … Bu zihnen olacak. İnsan zihindir. Koca bir zihin. İdrakle olacaksın, idrak edeceksin demiyorum, idrak olacaksın, idrake dahil, onun içinden olacaksın. İnsan idrak olabilirse bir şey olmanın kıyısında durabilir. İnsan kaderinden daha güçlüdür” (s. 214). Aziz bacıların yollarının nasıl buraya vardığını düşünüyor, onların nasıl çekildiğini. Kendisi onlara acıyor, destek olmaya çalışırken sanki onlar yardıma ihtiyaçları olduğundan değil, yardımcıyla paylaşım yapmak için yardıma izin veridklerini anlıyorum. Öğretinin Jakob von Gunten ya da herhangi bir itaatte huzur arama kısmı da burada aklıma geldi: “Ne vakit Aziz bir işi onların yerine ele alsa onların bir başkasına yapıştıklarını görüyordu. Yorgunluk ve şikâyetsizlik, hizmette olma ve kendini unutma uğruda buradaydılar zaten” (s. 216). Aziz ne kadar sorsa da bacıların geçmişine dair bir şey öğrenemiyor.

Aziz’i kendini öğretiye bırakamaması üzerine Baba: “Oğlum korktuğun ne, neden kendini bu gayrete tam olarak bırakmıyorsun, çok seyrek bazı hallerin üst üste bazı günlerin oluyor ama doğrulup hemen gene kendine, gene benliğine tutunup yapışıyorsun …” (s. 217). Burada Aziz’in içinde birbiriyle çarpışan benler ortaya çıkıyor. Aziz bir türlü o istenen benim ortaya çıkıp diğerlerini bastıramadığını söylüyor. Baba’nın kendini izlemekle gereksiz detaylara takılma farkı üzerine sözleri: “Öncelikle kendini izleme ile kendine aşırı derecede yakından bakmayı ayır birbirinden. Sen izleyeceksin, başkasını izler gibi. Yoksa maazallah insan kendine çok yakından bakmaya başlarsa kendini hasmından ayıramaz ve kendine düşman olur. Yani kendi etrafında menfa müfettişi gibi dolaşma. Teferruat putperestliktir Azizim …” (s. 218). Sonrasında da benle ötekinin bir oluşu üzerine vahdet-i vücûd’u hatırlatan cümleler söylüyor.

Aziz’in dört kişiliği olduğunu söylüyor Baba. Bunların içinden nasıl o arada çıkan sesi daha uzun süre duyabileceğini arayacaklar. Bu “onun beş dakikasını yarım saate çıkarmaya bak, rahattan biraz rahatsız olmaya bak” (s. 219) kısmı utanç verici bir biçimde kişisel gelişim ya da sağlıklı yaşam öğütlerini aklıma getirdi. Ama bir yandan da her şeyin başı pratik, konular farklı olsa da yöntem benzer olabiliyor.

İki taşı iple bağlayıp, tam kulaklarını kapatacak şekilde Aziz’in kafasına asıyor Baba. Beş ay bu taşlarla yaşıyor Aziz. Bu haliyle, geçmişte Baba’ya söz verdiği üzere Hasan Efendi’nin ayısının burnundan halkasını çıkarmaya gidiyor (s. 221).  Hasan Efendi’nin desteğiyle koparıp çıkarıyor halkayı, sonra Baba bunu gerdanına kolye olarak taktırıyor. Gurur duyuyor Baba Aziz’in bu eyleminden. Kulaklarını kapatan taşlar Aziz’de -babasından da hatırladığımız- bir sükûneti çağırıyor (s. 226). Aziz kişilik incelemelerini başka insanlara da yöneltiyor, birkaç saatte birkaç yüzünü tanımaya başlıyor insanların (s. 228).

Baba da yavaştan Aziz’in kendini gözlemini kategorileştirmeye başlıyor, kişiliklerini tanımlıyor: Balıkçı, Mayacı, Kepenekli (Kemal). Bu yüzler arasında en çok Kemal öne çıkıyor, “onu yukarıya çekiyordu” (s. 232). Kemal etrafını beğenmiyor, biraz da Baba’ya benziyor ama daha yumuşak huylu. Aziz, Baba’nın bir şeyleri hemen anlamanın manasızlığına dair konuşmalarını hatırlıyor. Aziz kulaklarını kapasın mı dışarıya açsın mı, konuşsun mu sussun mu bilemiyor. Baba’nın Aziz’i biraz yoksayan ve hayal kırıklığı uyandırdığı haberini veren tiradı: “Sen de haklısın Aziz can ne yandın ki soğuyasın ya da ne vakit Yakup’tun ki? Ne dine bir gök küçümsemesi ile baktı da yere yapıştın, değil mi? Bana sen gelmedin ki, kapıya kedi gelmiş ben onu aslan yapmaya çalışıyorum, Allah belamı versin, daha da versin, verdiği kadarı da yetmiyor gördüğü gibi, daha ne kadar varsa göndersin, az geliyor, bana şifa olacak kadar büyük bir bela istiyorum, ister yok ederek ister etrafa bakmama artık mani olacak büyüklükte bir bela istiyorum. Rabbim ben hakkıyla, tüm gücümle kahret, her kahr zerresini yudum yudum içmek istiyorum. Ne felaket aslında herkesin başına gelen dert ve belalarla yaşamak değil mi, bana reva görülene bak. Ne kadar az’ım ki karıncanın yuvasına biraz sonra yemeğe koyacağı tuzdan serpen kadın gibi arkasını dönüp gidiyor. Sana bu kadarı kâfi diyor. Lut mu olmak lazım yahu, sırf übenaya mı yer yarılıyor, yani rabbim üç tane übenaya kızdığı kadar bana kızamıyor mu canım, hani dağın yarılıp üstüme gelmesi, hani suyun çekilmesi, vah başıma gelen belanın azlığına. Beni terbiye ya da helak etmeyen belanın Allah belasını versin”.” (s. 234, bölüm sonu)

Şule Gürbüz, Kıyamet Emeklisi – Birinci Cilt, İletişim Yayınları, 2022.

Duras, Yazmak’tan

Duras’ın devam edişinin itici gücü ilk olarak yazmak ama bunun bir adım ilerisinde de hep bir yapıt -onun için sadece kitap var gibi- fikriymiş. ‘Duramayan’ yazarlardan gibi görünüyor bu geriye dönük bakışında. Sık sık yalnızlığı, sonrasında da destekleyicileri, viskiyi ve ne yazacağına dair fikri olmadığındaki sonsuz olasılıkların heyecanını anıyor.

Yazmanın diğer pek çok edime göre sadece tek başına, yalnızlıkla yapılışına dair pasajı yürüyüşü ve Madeleine’i çağırdı, Vertigo’daki şu “Sadece tek başına olan dolaşır, iki kişi daima bir yere gidiyordur” düzeltmesini.

“Yazının yalnızlığı, o yalnızlık olmaksızın yazı ediminin gerçekleşmediği ya da yazacak daha başka ne kaldığı araştırılırken dağılıp giden bir yalnızlık. Yazı kan yitimine uğruyor, onu yazanın tanımayacağı bir hale geliyor.” (s. 16)

“Odam bir yatak değil, ne burada ne Paris’te ne de Trouville’de. Belirli bir pencere, belirli bir masa, siyah mürekkep alışkanlıkları, bulunmaz siyah mürekkep işaretleri, belirli bir iskemle. Ve her zaman yararlanılabilir kılacağım belirli alışkanlıklar; nereye gidersem gideyim, nerede olursam olayım, hatta yazmadığım yerlerde bile, otel odaları örneğin, uykusuzluk çekersem ya da umutsuzluklara düşersem diye bavulumun içinde her zaman viski bulundurma alışkanlığı.” (s. 17)

“Bir deliğin içinde, o deliğin dibinde neredeyse tam bir yalnızlık içinde olmak ve sizi bundan yalnızca yazının kurtarabileceğini bulgulamak. Kafanızda hiçbir kitap konusu, kitap düşüncesi yoksa bu, önünüzde bir kitap var, yeni bir kitapla karşı karşıyasınız demektir. Sonsuz bir büyüklük, bomboş. Olası bir kitap. Hiçliğin karşısında. Canlı ve çıplak bir yazının karşısındaymışsınız gibi, korkunç, aşılması korkunç bir şey. Yazan kişinin kafasında kitap düşüncesi yoktur, sanırım, elleri boştur, kafasının içi boştur ve bu kitap macerası onun için yalnızca kuru ve çıplak yazıdır, geleceksiz, yankısız, uzak, altın kurallarıyla, temel kurallarıyla: yazım, anlam.” (s. 21-2)

“İnsanın yaşamında bir an gelir ve sanırım bu, yazgısal bir andır; kaçamazsınız, o anda her şeyden kuşkulanırsınız: evliliğinizden, dostlarınızdan, özellikle, çift olarak sahip olduğunuz dostlardan. Evladınızdan değil. Evlattan hiçbir zaman kuşku duyulmaz. Ve bu kuşku, kendi çevresinde büyümeye başlar. Bu kuşku, yalnızdır, yalnızlığın kuşkusudur bu. Ondan doğmuştur, yalnızlıktan. Bunun adını şimdiden koyabiliriz. Çoğu kimse bu söylediğime katlanamaz sanırım, hemen sıvışır oradan. İşte bundan dolayı herkes yazar değildir. Evet. Aradaki fark burada. Gerçek bu. Başka bir şey değil. Kuşku, yazmaktır. Dolayısıyla, yazardır da. Ve yazarla birlikte herkes yazar. Bu öteden beri bilinen bir şeydir.” (s. 23)

“İnandığım bir başka şey de, insanı yazmaya yönelten bu ilk kuşku deneyimi yoksa, yalnızlığın da olmadığıdır. Şimdiye kadar kimse iki sesli yazmamıştır. İki sesle şarkı söylenmiş, müzik yapılmıştır, tenis de oynanmıştır ama yazmak, hayır. Daha işin başında, politik olarak nitelendirilen kitaplar yazdım. Bunların ilki Abahn Sabana David, en çok değer verdiğim kitaplarımdan biri. Sanırım bir ayrıntı bu, yani bir kitabın yönlendirilmesinin az çok gündelik yaşam kadar zor oluşu. Zorluk, basitçe vardır. Bir kitabın yönlendirilmesi zordur, okura doğru, kendi okunma yönüne doğru. Yazmamış olsaydım sağaltılamaz bir alkol bağımlısı olurdum. Artık hiç yazamama durumu içinde yitip gitmek rahatlıktır… İnsan işte bu durumda içer. Yitip gittiğinizde, dolayısıyla da artık yazacak, yitirecek hiçbir şeyiniz kalmadığında oturup yazarsınız.” (s. 23-4)

“Yattığımda yüzümü saklıyordum. Kendimden korkuyordum. Bunun nedenini neden bilmediğimi bilmiyorum. İşte bu yüzden yatmadan önce içiyordum. Unutmak için, kendimi. Hemen kanınıza karışıyor, sonra da uyuyorsunuz. Alkol bağımlısının yalnızlığı bunaltıcı bir yalnızlık. Yürek, evet yürek. Birden çok hızlı atmaya başlıyor.” (s. 24-5)

“Yazı, yabanıl kılıyor insanı. Yaşam öncesi bir yabanıllığa ulaşıyorsunuz. Ve bu size her seferinde aşina geliyor; ormanların yabanıllığı bu, zaman kadar eski. Her şeyden korkmanın yabanıllığı, farklı ve yaşamın özünden koparılamaz bir yabanıllık. Bütün varlığınızla sarılıyorsunuz. Beden gücü olmadan yazılamaz. Yazının başına oturabilmek için, kendinizden daha güçlü olmanız gerekir, yazdığınız şeyden daha güçlü olmanız gerekir.” (s. 25)

“Evde bir sürü insan olduğunda ben aynı zamanda hem daha az yalnız hem en çok ihmal edilen kişi oluyordum. Bu yalnızlığı anlayabilmek için akşamı atlayıp geceye gelmek gerekir. Duras’ı gece olduğunda, dört yüz metrekarelik bir evde yalnız başına uyurken düşlemek gerekir.” (s. 27)

“Açık bir kitap, gecedir de.

Nedendir bilmem, söylediğim bu söz beni ağlatıyor.” (s. 29)

“Yaşamımın büyük okumaları, bana ait, yalnızca benim olan okumalar, erkek yazarlar tarafından yazılan metinler oldu. Michelet. Michelet ve yine Michelet, insanın gözünden yaşlar gelinceye kadar. Politik metinler de ama daha az. Saint-Just, Stendhal ve garip ama Balzac değil. Metinlerin menti, Eski Ahit’tir.” (s. 35-6)

“Yazdığım yazılarda insanlara hakaret ettim ve bunu yapmak inanın, güzel bir şiir yazmak kadar doyurucu.” (s. 37)

“Ben herkese benzerim. Şimdiye kadar, sokakta kimsenin arkasını dönüp de bana baktığını sanmıyorum. Ben sıradanlığın ta kendisiyim. Sıradanlığın zaferi.” (s. 37)

“Böyle yaşayınca, yani benim yaptığım gibi, size anlattığım gibi yaşayınca, o yalnızlık içinde insan uzun vadede bazı tehlikelerle karşı karşıya kalıyor. Bu kaçınılmaz. İnsan denen yaratık yalnız kalır kalmaz mantıksızlığa doğru inişe geçiyor. Bunun böyle olduğuna inanıyorum: Kendini yalnızca kendine teslim eden insanın deliliğe adım attığını düşünüyorum çünkü o durumda önünde, kendini kişisel bir sayıklamaya, coşkuya kaptırmasını engelleyecek hiçbir şey kalmıyor.” (s. 37)

Sineğin ölümü üzerine – (s. 40)

“Yalnızlığa her zaman delilik eşlik eder. Bunu biliyorum. Deliliği görmezsiniz. Kimi zaman onun varlığını önceden sezinlersiniz ancak. Bunun başka türlü olabileceğini sanmıyorum. İnsan, içinde ne var ne yok ortaya dökmüşse, bir kitabı dolduracak kadar şeyi yani; kimseyle paylaşılamayacak belirli bir yalnızlık içinde demektir. İnsanları, sizinle bir şey paylaşmaya zorlayamazsınız. Yazdığınız kitabı oturup tek başınıza okumanız, kendinizi o kitaba hapsetmeniz gerekir. Bunun dinsel bir yanı vardır tabii ama siz bunu sıcağı sıcağına duyumsamazsınız, sonradan anlayabilirsiniz ancak (şu anda benim yaptığım gibi) ve bunu bir şeylerle bağlantılı olarak yaparsınız, örneğin yaşamla, ya da kitabın, sözün yaşamıyla, dünyanın tüm halklarının çığlıklarıyla, sessiz haykırışlarıyla bağlantılı olarak yaparsınız.” (s. 43-4)

“İnsan içinde bir yabancıyı barındırır: Yazmak, işte o yabancıya ulaşmaktır. Budur ya da hiçbir şey değildir.” (s. 50)

Marguerite Duras, Yazmak, çev. Aykut Derman, Can Yayınları, 2021 [1993], 3. basım.

L’événement [Happening] (2021)

I haven’t read Annie Ernaux yet. I read that Les Années (2008) and Passion simple (1991) gained passionate readers in Turkey quickly after the translations. On a mundane Sunday morning, I was browsing through the films at Yorck, I saw this film adaptation was screening at noon, in a single séance, at Rollberg. The name Ernaux and the Best Film Award at Venice Film Festival excited me. With that, I also learned that Venice FF is the first film festival, started in 1932, as a part of the 18th Venice Biennale.

Audrey Diwan’s film tells the story of Anne Duchesne who studies literature in France, in the early 1960s. She’s a hardworking and promising student where all the students are highly stressed about passing the exams and not being able to explore their desires. The only relaxation moment they have is going to university parties, drinking coke, and dancing a bit. Living in a dormitory, Anne occasionally visits her parents who run a bar. The family conversations are also focused primarily on her success at school and earning her life.

Anne gets pregnant. Her carnal and arduous journey for finding a way to get abortion starts. Together with the fear and espousement of the law, no one helps her: her friends, her boyfriend, or the doctors. Anti-abortionist doctors even trick her with lies. Since it’s also unthinkable to tell her family too, she tries to find a way all by herself. The two films that this struggle quickly reminded me of are 4 luni, 3 saptamâni si 2 zile (2007) and Araf (2012), from Romania and Turkey. Lately, I have also encountered a lot of interference from the US regarding the oppression of anti-abortion laws, and the interrogations about miscarriages. The film feels like a story about the past for a second, then all of a sudden it becomes too actual.

I listed some quotes from the various reviews below. Things like the ‘buy yourself a novel’ scene, are really helpful reminders.

cinechat

Shot exclusively in a 1.37 ratio

The film and its director refuse to censor: “The other grand subject of the film – one that is very important for me – is carnal pleasure.” said Diwan.

Happening revolves around the dichotomy of women’s pleasure and women’s pain.

Anne’s first attempt at self-inflicted abortion recalls Karin’s self-mutilation in Ingmar Bergman’s Cries and Whispers (1972)

it is the first and only time blood is shown in the film. Indeed, the absence of blood throughout Happening is interesting to note and suits the film’s deterrence from exaggerated melodrama.

We are never allowed to forget this because the film is divided into the weeks leading up to her exams.

We are given through Anne’s story an empathetic understanding of how people solve “life’s problems” – we go about solving them by saying, as Anne says, “I solve them as best I can”.

The Hollywood Reporter

a slice of clear-eyed French social realism that will be meaningful to anyone who cares about personal freedoms.

Annie sees another doctor (François Loriquet), who tricks her by prescribing a drug he says will induce her period but instead strengthens the embryo.

Shooting in the boxy Academy ratio, cinematographer Laurent Tangy sticks close to the protagonist throughout, searching for signs of surrender in her face even as her resolve never falters.

The film serves as both a transfixing drama and an urgent reminder of the need to protect women’s reproductive rights.

The Guardian

Winner at the Venice film festival, Audrey Diwan’s film captures the panic of an unwanted pregnancy before the legalisation of abortion in provincial France

Her hardworking mum and dad, Gabrielle and Jacques (played by Sandrine Bonnaire and Eric Verdin) run a bar, and Gabrielle is endlessly proud of her daughter, at one stage giving her some money and saying: “Buy yourself a novel!”

Diwan’s movie is cleverly structured so that we do not at first know who the father is… . The drama mimics Anne’s own sense of denial, her own refusal to remember or imagine the catastrophe.

Happening takes a different line on abortion than a film like, say, Mike Leigh’s Vera Drake from 2004 or Cristian Mungiu’s 4 Months, 3 Weeks & 2 Days from 2007, films that focused with a more ironised chill on the abortionist; this is about the pregnant woman herself.

Deadline

Trying to vomit in secret, to shower in communal bathrooms without anyone noticing the mounding belly, stealing food from other girls’ lunchboxes and looking – constantly looking – for someone to tell, someone who would tell someone else who might know something, without being branded a slut.

Gürbüz, Kıyamet Emeklisi | Notlar 2

[113-182]

Son notu Baba’nın “Söyleyin bakalım, yaşayan mı büyüktür ölü mü?” (s. 113) sorusuyla bırakmışım. Aziz, yaşayan büyüktür diyor. Baba ölenlerin yaşamının başkalarında ve işlerinde sürdüğünden ve yaşamın kıymetinden söz ediyor. Aziz “Baba’yı dinlerken zihninde uyuşmaya benzer bir his duyuyor” (s. 114) ya da “kendini bilmeden bir büyünün içine sürülmüş duyuyordu” (s. 115). Baba’yla geçirdiği zamanda sık sık gel gitler yaşıyor. Bu muhabbet ertesinde “Kendini çok, dünyayı az buldu” (s. 115) deniyor ama yer yer bu durum yerini koca bir boşluğa ve tedirginliğe bırakıyor. Şimdilik, bu duygularla ve yaralı, pansumanlı kafasıyla okula gidiyor.

Yan karakterlerden birisi olan taşra öğretmeni Nazif Bey okulun kapısında Aziz’in halini görünce onu bir durduruyor. Nazif Bey bana çok tanıdık bir karakter gibi geldi, edebiyatta ve sinemada çok sık gördüğümüz birisi sanki. Belki bu romandaki fark, bu karaktere karşı -diğer pek çok şeye olduğu gibi- takınılan ironik, neredeyse acımaya varan bir müstehzilik anlatıcının dilindeki. Gürbüz’ün karaktere ilk girişinden (karakteri tanıtmak) uzun bir pasaj, zaten sık sık bu temalar etrafında dönecek Nazif Bey’in hikayesi:

“Erzurum’a iki sene önce gelmiş, hep okuduğu, duyduğu bazı garipliklere, acılara tesadüf etme isteği ile tutuşmuştu. Ama bu Anadolu şehrinde şöyle ağız tadı ile kendisine bir başka bakış attıracak şeye tesadüf edememiş, hayatın boşunalığına tıkanıp kalmış, çektiği acı bu, ağzındaki tat bu, görmeden yaşamadan, tutmadan kavrulamadan acının en kötüsüne yani yaşayamamanın, hiçbir şeye tanık, hükümlü, tutuklu, azmettirici olamamanın hükmü ile bugüne gelmişti. Halbuki Ankara’da iken içini tıka basa bir hayat örgüsü ile doldurmuş, bunlarla nasıl başa çıkacağı ile ilgili kendi kendine destanlar kurmuş, kâh yaralanmış, kâh vurmuş, kâh sürünmüştü ama hiç aklına hiçbir şeyin olmayacağı gelmemişti. Geçen sene büyük bir buhrana düşmüştü. Ne ondan bir medet uman vardı, ne eğilebileceği bir yaralı gönül. Ne ona bildiklerini soran vardı ne bilmediğini gösteren. Elinde tebeşir, sırtında ekose ceket suspus öğrencilerin karşısında ders anlatıyor, tesirsiz ders, tesirsiz birkaç öğüt, bazı geçer notlar çoğunlukla kırık notlar arasında en küçük bir yol, bir akarsu, bir sızıntı bile olmadan öyle kaskatı duruyordu. Yirmi dokuz yaşındaydı, bekârdı. Kime, hangi dükkâna, hangi kahveye gitmiş ise eli, zihni, gönlü boş dönmüştü. Bir söz olsun yüzüne çarpmıyordu, bir tokat olsun yemiyordu, aç olan da tok olan da bir çizgide duruyor, hayat bir ipe dizilmiş gibi gün güne yapışık geçiyordu. Bütün bu kitapların, şiirlerin, ideolojilerin, kahramanları, katilleri, yaralıları, muzdaripleri neredeydi? Hayat neredeydi, çıldıracaktı.” (s. 116)

Nazif Bey Aziz’le karşılaştığında adeta ağzı sulanıyor. Doğrultabileceği bir eğrilikle karşılaşmış gibi heyecanlanıyor. Aziz’in babası da okula çağrılmış, Nazif Bey de onlarla geleceğini yardımcı olacağının sinyallerini veriyor.

Bu okul gününde küçük bir büyüme ve olgunlaşma ânı, Aziz Türkçe hocasının bir sorusuna sükûnetle bildiği kadarını söyleyip bilmediğini kabullenen bir cevap verdikten sonra “Peki, oğlum otur,” diye hoş bir cevap aldığı an. Tek cümlede daha geniş bir hâli özetliyor yazar: “Yeni bir şey yaptığında yeni bir şey de görüyordu” (s. 117).

Aziz okulda babasının elini öpmeyince iki sert tokat yiyor, bir kırılma ânı. Aziz’in babası daha önce hiç konuşmuş muydu, yoksa bu ilk mi? Burada patlıyor, Aziz’e, Nazif Bey’e ve müdüre bağırıyor. Aziz’in artık çocuk olmadığını söyleyerek evlatlıktan reddediyor, çıkıp gidiyor. Nazif Bey hemen Aziz’in velisi olabileceğini söylüyor, Aziz’e adresini veriyor. Aziz’i serseri belliyorlar.

Okuldan çıkan Aziz, artık sık sık yaptığı bir seçim olarak Hasan Amca mı, Baba’nın evi mi diye düşünerek Baba’nın evine gidiyor. Artık “Baba” dendiğinde asıl babası değil, Erenler Babası var hayatında. “Babam okula gelmiş, evden kaçtım mı, öylesine küsüp çıkmış mıydım aslında bilmiyorum, hâlâ bilmiyorum. O sabahtan beri olanlar bütün ömrümden uzun” (s. 120).

Baba’yla konuşuyorlar velilik işini. Annesini ve kedisini özlüyor Aziz. Hala Baba’nın, bacıların kim olduklarını anlamış değil. Orada kalıp kalmayacağına dair konuşurlarken Baba’nın düşünceleri de açılıyor. Okula gidip gitmeyeceğine dair soruya Baba: “Sana ne? … İster gidersin ister gitmezsin, zaten bunlar senin isteğinle olmayacak, sana ne, merak edecek bunları mı bulduk? Hiç kimse kendi isteği ile büyük olmamıştır Aziz can, bunlar yukarıdan aşağı iner. Senin sevmen bile sevilince zuhur eder. Hem illa bir iş mi tutmak istiyorsun, bak peygamberler bile öyle ortada dolaşan adamlar. Gerçi İsa Aleyhisselam’ın marangoz olduğu söyleniyor ama ben daha bir çekmecesini bile görmedim” (s. 122). Şimdi neden hatırlamıyorum ama kitapta buraya Coetzee’nin İsa Üçlemesi notunu almışım. İsa’yı görünce gaza geldim herhalde, orada da ne olacağını anlamaya çalıştıkları bir çocuğun büyüme hikâyesi vardı diyedir belki. Baba, Aziz’i düşüncelerini takip etmeme konusunda uyarmaya başlıyor. Beni de uyarsa iyi olur.

Bu parça çok pasajlı oldu ama Aziz’in “siz kimsiniz” sorusuna Baba’nın cevabını da not edeyim, ilk Melamilik bahsi burada geçiyor: “Baba ağzını eğerek, “Soracağın zaten bu, ‘Ben benim,’ diyor eski zaman halifeleri, karşısındaki de anlıyor. ‘Ben senim,’ diyor bir başkası, öbürü hemen ellerine yapışıyor. Ben de şimdi böyle bir şey söylemek istiyorum öteden beri ama ben işte neyim desem, ‘Neresinden, kimlerden, dayın kim?’ diyorlar. Kime kimlik, varlık açıklanır ki böyle, ne söylenebilir ki?” İçi sıkıntı ile dolmuş gibi umutsuz bir bakışla Aziz’e dönüp, “Benim mesleğim Melamilik mesleği, tamam mı, biraz meraklıyım, başka meraklılar da çevremde az çok var, bacılar da merakla kendilerini hasretmişler, gelen gidenle meraklarımızdan bahsediyoruz, ben onlardan önce başladığım öncekileri de daha bildiğim için bana itimat ediyorlar, en azından görünüşte”” (s. 123)

Aziz biraz Fatma ve Hacer Bacı ile vakit geçiriyor, onların da arkalarını bırakıp geldiklerini dinleyip dost belliyor kendine.

Sonrasında okula gidiyor, gözleri Nazif Bey’i arıyor, göremiyor, odunlukta küçük bir fenalık geçiriyor (s. 124-5). Hafta sonu ev işleri yapıyor, pazar akşam üstü evde kırk elli kişinin geldiği bir meydan uyandırılıyor. 1975, Erzurum, yazı ve kurmacanın yanında 2014, Çanakkale, video ve gerçek bir Melami etkinliği karşılaştırması için Hakikathane Çanakkale Melamileri Derneği’nin “Sohbet ve Zikir” videosunu izledim. Önce zikir, sonra sohbet var, Yunus’un “arayı arayı bulsam izini / izinin tozuna sürsem yüzümü” ile açılıyor o sohbet bölümü.

“Saat sekizi vurduğunda posta oturan Baba ile uyuyan meydan uyandırılmaya başladı. Ön saflardakiler, arkalardakiler, sonraki sıradakiler, onların arkasında Aziz, ondan sonra bazı hanımlar ve iki arka sıraya sıralanmış dokuz tane bacı. İlk kez uyanan meydan gören Aziz meydanı da her ânında uyanık bulmadı. Meydan da sanki hayatın ekserisi gibi hep uyumak istiyor, ani bir seziş, bir fazladan duygu, biraz gözyaşı ile hemen uyanıyor ama hal devam etmeyince devam bir sergiye dönüşüyordu. Baba’nın meydanı idare edişi, aniden elini yere vuruşu, ihvanın uyumu, bazen tek başına Baba’nın söylediği, bazen cumhur şeklinde söylenen ilahiler, ilahinin bazı yerlerinde adı geçenleri söylerken fazladan sesini yükseltenler, yaşlıca bir adamın, “Mustafa,” denirken boğazından dışarı taşan kuş sürüsü ile çıkardığı sese Baba’nın sonradan, “Sen de tam cumhur bülbülü oldun Mürteza,” demesi, başka bir adamın testere zikri devam ederken, “Ahhhh,” etmesi, başka birinin gazele adeta şehvetle, “Ooooohhhh,” deyip Baba’yı duraksatması, en sonda edilen dua ve çekilen güçlü gülbank… hepsi Aziz’i parça parça yakaladı. Her anda ya bir seyir ya bir tebessüm ya bir merdivene tırmanma buldu.  Kendini tek diğerlerini bütünden seyrederken kendini seyirde değil, sadece dürbünün merceğinde buldu ve buna ah etti. Görmek seyir ne ki olmanın yanında, benim de bir ah’ım olaydı da çıkarıp çıkarıp bakaydım derken bunu düşünmesine de baktı ve kendini pek bilmediği bir cihanda buldu. Meydandan sonra bir şey olmamış gibi oturup çay içilmesine de şaştı. Bütün o sesler, çağırışlar, yakarışlar eğer ki gelecek olsalar çağıranları bağdaş kurmuş çay içerler ve başka şeyler konuşurlarken beğenmez geri dönerler diye düşündü” (s. 126).

Meydan sonrası Aziz tekrar okula gidiyor, Nazif Bey yine “görüşelim” diyor. Aziz okuldan uzaklaşan düşünceler içine giriyor, “lise de bir şekil bitmesi gereken bir şeydi” (s. 128) ya da “”Lise bitti mi? Bitti. İyi çok şükür,” denir, iyinin arkasına, taşıdıklarına, gerçekten iyi olup olmadığına bakılmazdı, liseyi bitirdi, iyi, çok şükür” (s. 129). Nazif Bey’le yürüyüşe çıkıyorlar. Kimyaları bir türlü tutmuyor. Aziz diğer büyüklerinden etkilendiğinin zerre kadarı etkilenmiyor öğretmenden. Öğretmen de Aziz’in ilgisine gidecek yolu bir türlü bulamıyor. Sanki samimi davranmadığı, sürekli o idealindeki “yol gösterici”yi oynamaya çalıştığı için gibi anlatılıyor. Kendini adeta Aziz’den küçük görüyor, hınçlanıyor. En büyük silahlardan “kitap verme” fikrini düşünüyor ama o da olmuyor.

Aziz bir ara Baba’nın yaşayan/ölü meselesine de paralel geçmişle yaşama sitemini hatırlıyor, “Böyle bizim gibi enkaz faresi olarak da yaşanmaz ya Aziz, her şeyi eskide arıyoruz vallahi enkaz faresi olmuşuz” (s. 131).

Biraz evde pazar günleri yakılan külhan, Aziz’in odun toplayışı anlatılıyor. Ben de hamamın bileşenlerini buradan öğrendim (s. 131).

Annesini özleyen Aziz bir kere daha eve gidiyor, çıkalı 1 ay olmuş. Annesini görüyor, ağlıyor, onu özlediğini söylüyor. Annesi de dilsiz orucuna girmiş, tek söz etmiyor. Odasına çıkıyor, değiştirilmiş, evini kaybettiğinin iyice farkına varıyor: “Aziz o ânı sanki o an değil de sonra, çok sonra görmüş hatta görecekmiş gibi gözleri ile hızlıca fotoğraf çekip tehlikeli bir yerden kaçar gibi kaçtı” (s. 134). Mutfakta tuzlu su kaynatan annesiyle bir kez daha konuşmaya çalışıyor, kendini haşlamakla tehdit ediyor ama yine de sonuç alamıyor. Çaresiz, titreyen bacaklarıyla Baba’nın yanına dönüyor.

“Uzun tuhaf şekilli üzerinde “Metaxa” yazılı bir şişe” (s. 135) de ilk burada ortaya çıkıyor. Baba bir bir uyarıcı hikaye ardına Aziz’e de veriyor içkiden. Babanın her dört bardağına bir bardak da Aziz’e düşüyor. Biraz rahatlıyor gece, hala okula gitmeye devam ediyor. Baba’dan aldığı “kaale almama” derslerini (s. 137) uygulamaya koymakla meşgul.

İlk defa Nazif Bey’in evine gidiyor. Taşhan‘dan Tebrizkapı’ya giden sokaklardan birinde oturuyor öğretmen. Aziz’e ne versem diye düşünmüş düşünmüş bir şey bulamamış. Kitaplarını tekrar karıştırmış, bir şey çıkmamış bir türlü, “Birisine tesir etmek isteyenin neden illa kitap, şiir vs. verdiğini anlar gibi oluyordu. Bunlar belki onun yapamadığını yapar da kendimi göstermekten kurtulurum diyeydi herhalde. Yoksa kendine kalan ile tek el çevrilecek gibi değildi. Vehimmiş, her şey vehimmiş derken bütün hayatı ve geleceğini şekillendirişi umdukları da bir vehme dönüşüyor, Nazif’in kendisi bir evham perisi olarak kendi kendini evhamlandırıp korkutuyordu” (s. 139). Üniversitede yıllarındaki o etkilenmeyi, muhabbeti hala unutamamış, Ankara’nın etkisinden çıkamamış. Gençlik düşünü ve yok oluşunu anıyor: “Bu yaz ona uğrayan Tunceli’de öğretmenlik yapan bir arkadaşına dert yanınca o da yüzüne hayretle bakmış, “O bir rüyadır, gençle yaşlının arasındaki bir farktır, büyüyünce herkes aynı olur, oyuncağı, emziği bıraktığın, kaşığı avuçladığın gibi bunları da hatta kendini de bırakırsı, hayat seni ne istiyorsa o yapar, daha çok da hıyar sevdiği için hıyar yapar,” demişti. Nazif “Niye bu kadar heyecanlandık peki, hayal kurduk, paralandık?” deyince arkadaşı, “Ne yapacaktık, onlarla ayakta kaldık, dayandık, aç adamın coşkuya, şiire ihtiyacı herkesten çoktur …”” (s. 139-40). Aziz’e ne şiir okuyacağını bilemiyor ama Nazif Bey. Biraz yeraltı insanına dönüşleri var bu halinde, eski heyecanının bir benzerini şimdi ancak hınçla “kendini aşağılama ve rezı olacağı anları, en sona kadar geleceği günleri düşünmede buluyor” (s. 141).

Aziz’e kütüphanesini gösteriyor, geçmişini biraz anlatıyor. Kütahya’dan Ankara’ya okumaya gitmiş. Yeni Dergi’nin 13. sayısıyla dolaşırken bir arkadaşının dalga geçerek onu rencide edişini anlatıyor. Sayıya baktım tabi hemen, Ekim 1965’te çıkmış. Nâzım’ın Çankırı Hapishanesi’nden Mektuplar’ı, Oktay Rıfat, Ülkü Tamer, Adnan Özyalçıner, Nermi Uygur, Murat Belge var. Bir de Camus’den Başkaldırma ve Sanat başlıklı bir metin, sanırım Başkaldıran İnsan’dan bir pasaj almışlar. Kütüphanesindeki diğer Yeni Dergi’leri de gösterirden sonra öğretmen “Bunlar kime yazılır, aslında hâlâ bilmiyorum Aziz” (s. 143) diye içine çekiliyor. Okuduklarının ya da okuduklarından bir şey olamamasıyla dertli. Aziz’in derdine derman olmak bir yana kendi derdini, kibirini, ezikliğini paylaşıyor, ondan yol gösterme bekliyor. Peygamber olmak kolay, sıradan insan olmak zor temalı konuşmasında “Hatta Nesimi ol da derin yüzülsün ne gam, değil mi, dert bütün dert kim olduğunu, ne olduğunu, sahibini bilmeyen düz insan olmada” (s. 145) derken sanki Baba’ya dair yaptığı okumalardan doğru bir söz üretmeye çalışıyor.

Karşılıklı çay içerlerken Aziz öğretmeninin gizliden içki içtiğini fark ediyor. Öğretmene aptala yatsa da küçük düşüyor. Birkaç sayfa önce aşağılanmaktan arzu duyduğunu anlatmış olmasına rağmen, bu kez kendisi bile isteye yapmadığından, “yakalandığından” dolayı kendini çok fena hissediyor. Aşağılanmak için önemli bir ayrım bu diye düşündüm okurken: “Zaten küçük düşmek, küçülmek istemiyor muydum diye aklından geçirse de insanın kendini küçük düşürmesinde bir büyüklük, başkası eliyle olanda ise geçmez bir illet vardı” (s. 147).

Aziz’in değişen insan yüzlerindeki ifadelerden korkusu, bakışın karanlığından söz ediyor anlatıcı (s. 148). Aziz geçmişi, bir tipi altında bacada kalışını hatırlıyor birden, “hem buz tutmuş hem siyah bir heykel olmuştu” (s. 149). Bir ölümle, doğayla, yaşamla yakınlaşma anısı gibi hatırlayıveriyor. Bu anıdan geri eve dönüşte artık yazıda da bir süredir “Bey” ifadesi düşmüş olan ve içine alkolün de etkisiyle karanlık çöken Nazif’e eyvallah diyip hızlıca çıkıyor evden Aziz. Arkasından Nazif sövüyor, Aziz’de kurtulmanın mutluluğu.

Bir hafta okula gitmeyip, Baba’yla köy gezintileri yapıyor, gittikleri yerlerde meydan uyandırıyorlar. Okula geri döndüğünde iyice uzak geliyor okul. Nazif görünce Aziz’den özür diliyor, onun yüzünden okula gelmediğini sanıyor, tekrar uyarıyor Aziz’i. Okula gelmediği günlerden dolayı müdür muavini çağırıyor, başını traş ediyor hızlıca makineyle, devamsızlıktan kaldığını söyleyip kovuyor Aziz’i. Okuldan çıkarken başka bir çocuk, Hüseyin, Aziz’e destek olmaya geliyor, hayranıymış: “Saçını tren yolu yapmışlar, favorilerin yolunmuş, bir Kerbela şehidi gibi duruyorsun, keşke senin yerinde olsaydım, sen o yetmiş iki kişiden biri gibisin, ama benim adım da Hüseyin” (s. 153). Hüseyin kendi babasının da Baba’nın ihvanından olduğunu söyleyerek Baba’yla tanışmak, elini öpmek istediğini söylüyor. Bir yandan da insanların Aziz’i nasıl gördüğünü anlatıyor, duyduklarını yaşadıklarıyla eşleştiremiyor Aziz.

Aziz Hüseyin’le biraz dolaşıyor, Hüseyin’i dinlemek içini şişiriyor, sonunda Baba’nın evine getiriyor onu. Aziz’in traşlı halini gören Baba, artık okula gitmeyeceğini ilan ediyor (s. 156). Aziz’in okulda dayaktan bayıldığı konuşulunca, Baba dayaktan değil de hakaretten bayılmış olabileceğini söylüyor. Yorgancı Halil Efendi’nin oğlu olduğunu öğrendiğimiz Hüseyin elini öpüp gidiyor.

Aziz’e bir leğen hazırlayıp el birliğiyle tam traş ediyorlar kafasını. Bir anda değişen suretiyle yine bir “ben kimim” sorgusuna dalıyor Aziz. Bir süre kendini eve kapatıyor, okula da gitmediğinden çıkması gerekmiyor. Baba öğrencisini eğitmeye devam ediyor: “zaman zaman en uzak durduğu şeyleri yapmasını isteyerek benliğini kırmaktan bahsediyor, tavuk kesmesini, çok soğukta üstünde sade bir kazakla yürüyüşe çıkmasını, çok sıcak tavaları eliyle tutmasını, tuvaletleri temizlemesini, bacıların elbiselerini, evin perdelerini ütülemesini istiyordu” (s. 159). Bir başka eğitimden geçiyor Aziz okulu bıraksa da.

Baharla birlikte evden çıkacak oluyor. Baba bir de sağ kulağına bir mengüş takıyor, kaşlarını traş ediyor, bir de takım elbise diktiriyorlar. Yine yeni bir kelime, ekşisözlük ilk entry: “küpe anlamında farsça bir kelime. bektaşî tabiri olarak, bekar dervişlerin kulağına taktığı küpelere denir”. Başlarda olduğu gibi yine elinde ayının zinciri Aziz Hasan Efendi’yle birlikte yola düşüyor. Şehir merkezine yaklaşırken gelen uğultu Aziz’i adeta hasta ediyor (s. 160). Burada -mıştı kipi ve geç kalmışlığıyla Ayhan Geçgin romanından bazı cümleleri bana hatırlatan, daha genel olaraksa bir gözlemcilik alıntısına rastlayıverdim: “Dışarıyı çoktan olmuş bitmiş bir şeyi izler gibi izliyordu, ne olacaksa zaten olmuştu. Ona bir seyrin içine girmek, tam içine girmek düşmüştü” (s. 161). Görüntüsüyle horlanıyor Aziz çarşıda ama bir yandan da müthiş bir merak var. İnsanlar etraflarına çember kurup sorular yağdırıyorlar. ‘Gibi’ dizisinin bir bölümünde Avrupa’da okuyan, vücut geliştirme yapan bir genç, Türkiye’ye amcasını görmeye geldiği mahallede açık giyinmesi ve sürekli terlemesi sebebiyle mahalleliyi alarma geçiriyordu. Sonu ev taşlamaya giden bu aşina hikaye şiirsel adaletle, mahallelilerin aslında ötekileştirdiği genci içten içe kıskanıp spora ilgi duymalarına, gencin onlarla akşam çalışma yaptırdığı bir noktaya bağlanıyordu. Biraz alakasız olsa da bu bölümdeki horlama ve ilgide benzer bir his buldum. Aziz eve dönüyor, Baba bu şehre seferinden dolayı ondan gurur duyuyor.

Akşam sohbete kuruluyorlar Baba’yla. Baba kendini “hadıma dönmüş” görmesiyle ilgili, beşeri Allah’ın sopası olarak görmesiyle ilgili bir şeyler anlatıyor (s. 165). Metaxa açılıyor yine, “Kerata, kadehleri gördün gözün ışıdı, bana daha hiç öyle bakmadın ha” (s. 167). Dörde bir kuralı sürüyor ama alkolün hissi Aziz’i çok iyi hissettiriyor. İçkinin günah olmasından başlayıp, insanların seviyeleri, karakterleri, herkesin tükenecek oluşu, fark edilmeyeni fark etmek, ötekilere duyarlı oluş, ve en altta olmak üzerine bir konuşma yapılıyor. Sonunda bir sınıf atlamayla Aziz Metaxa’da üçe bir oranına yükseliyor: “Seviyeni artıracaksın. Seviyen arttıkça bağlı olduğun zincirler azalacak, daha hür olacaksın” (s. 171).

Sonbahar geliyor, yazın trenle Kars’a gitmişler. Burada Aziz’in ilk olmaya dair isteğinden rahatsız edici bir şekilde bahsediliyor, sanırım bir kendini öne koymama güzellemesinin bir parçası (s. 172), alıntılamak istemedim.

Geçen zamanla bir kademe olgunlaşma daha geliyor Aziz’e. Ucuna bu kez “Bey” eklenen Nazif Bey’e tekrar rastlıyor bir gün. Saçı ve küpesi Nazif’i rahatsız ediyor, Nazif Baba’nın evine ziyarete gelmeye karar veriyor. Burada yaşam, hakikat, başa geleni yorumlama üzerine Baba’nın bakışını özetleyen güzel bir pasaj var: “Baba’ya Nazif Bey’in birdenbire pat diye gelmesi ihtimaline karşı öğlenki karşılaşmayı akşam yemeğinden sonra önemsiz bir şey gibi anlattı. Baba sinirlenerek, “Kendi kendine bir şeyi küçültüp büyütme, daha hüküm verecek yerde değilsin, belki de hiç olmayacaksın. Ne ise, sana nasıl akmışsa musluğu oradan tut, doğru olan onun o halidir. Sonra senin kendi kendine intibaların, isteklerin zanların ile çizdiğin resmin gerçekle alakası yoktur. Herkes hep böyle yaptığı için biz geçmişi de geçmiştekileri de aslında hiç bilmiyoruz. Anlatan bana bunlar dendi amma ben o sıra aslında şu haldeydim, o da onca cakasından sonra muhakkak bu hale düşmüştür zırvalarını, tasvirlerini bırakan yok, hakikatin bir yakasını bırakan yok,” diye bağırdı” (s. 173). Anlamak yerine yavan olmasını, anlamazdan gelmesini öneriyor Baba. Böyle davranan insanlarla hayatımda çok nadir karşılaştım. Ama bir havaları olduğu yalan değil.

Bu konuşmalar üzerine Aziz’in gel gitleri sürüyor. Bir gün iyi üç gün kötü, “Kendini bir bütünde, kendi bütününde bir türlü göremiyor, bulamıyor, sorduğu sorulması beklenenin uzağına, attığı kendi ayağının dibine düşüyordu” (s. 174). Baba’yla konuşmalarında Baba sık sık Aziz’e gününü, gördüklerini, ne yaptığını anlatmasını istiyor, onda bir kendine bakış geliştirmeye çalışıyor (s. 175). Metaxa’nın da desteğiyle sabahlara kadar sohbet ediyorlar. Öne çıkanların aptallıklarından, onların bir devri işaretlemesinden, az olmanın, kendini yok saymanın nimetlerinden söz ediyor Baba. O günlerde Hüseyin’in bir rüyasını Baba’dan yorumlaması istemesi üzerine, Baba Hüseyin’i çekip olanlar ve onlara dair ürettiğimiz anlatılar üzerine konuşuyor: “Hüsseyn, hatırlamaya çalışmakla uydurmaya çalışmak arasında çok ince bir çizgi vardır ve bu çizgi hep uydurma tarafına geçer, çünkü hatırladığın hiçbir şey bir hat halinde devam etmez, nokta ya da bir kırıktır” (s. 178).

Şeker ve çay: “Aziz de bu tarçınlı akide ile çay içmeye mestti. Ağzında o varken elinde de çay bardağı avurdundan ısındıkça damlayan tarçınlı şeker ile dünyada kazandığı yüksek bir rütbeyi idrak eder gibi oluyordu” (s. 179). Proust’tan Roza Hakmen’in çevirisiyle bir benzeri “Ama içinde kek kırıntıları bulunan çay damağıma değdiği anda irkilerek, içimde olup biten olağanüstü şeye dikkat kesildim. Sebebi hakkında en ufak bir fikre bile sahip olmadığım, soyutlanmış, harikulade bir haz, benliğimi sarmıştı. Bir anda, hayatın dertlerini önemsiz, felaketlerini zararsız, kısalığını boş kılmış, aşkla aynı yöntemi izleyerek, benliğimi değerli bir özle doldurmuştu; daha doğrusu, bu öz, benliğimde değildi, benliğimin ta kendisiydi. Kendimi vasat, sıradan ve ölümlü hissetmiyordum artık. Bu yoğun mutluluk nereden gelmiş olabilirdi bana? Çayın ve kekin tadıyla bir bağlantısı olduğunu, ama onu kat kat aştığını, farklı bir niteliği olması gerektiğini seziyordum. Nereden geliyordu? Anlamı neydi? Nerede yakalanabilirdi?”.

Hüseyin’in rüyası ve Baba’nın yorumları burada pek ilgimi çekmedi, mânâsına varamadım. Bu rüya yorumuyla ilk bölümün sonuna varıyoruz. Baba’nın uzun bir tiradıyla bitiyor bölüm. Yaşam dediğinin çok daha matah bir şey olmadığı, sonunda beşerin her türlü şaştığından bahsediyor, kendini fazla önemsememesi ve kendinden memnuniyet duymaması üzerine sözü mühürlüyor Baba (s. 182).

Şule Gürbüz, Kıyamet Emeklisi – Birinci Cilt, İletişim Yayınları, 2022.

Ek

Henüz kitaptaki cemaat(ler)i tanıyabileceğim kısımlara gelmemiştim bu bölümü okumadan. Bilenler en başta anlamıştır belki. Hızlıca bir internette kitap ile ilgili ilk yorumlara bakayım dedim. Erol Göka’nın tweet’ini gördüm, not düşeyim, kitapla ilgili birkaç yorum var hesabında, kim olduğunu bilmiyorum: “1975-1980 arasında Erzurum’da geçiyor kitabın ilk cildinin çoğu. Erzurum halkının %99 unun bilmediği Melamilik var, Halveti-Uşşakilik var; o yıllarda Erzurum’u saran ülkücülük yok. Olabilir “kurmaca” nihayetinde. Zaten gerçeklikten onca kopukluğuna rağmen yine de güzel…” ve diğeri, “Kitaptaki anlatımdan hala memnunum ama olayların gerçeklikten kopukluğunun artmasına bir de Melamilik güzellemesi eklenmesi, eleştirme isteğimin okuma arzumdan baskın gelmesine yol açıyor.” Bir de bir yerde “Mevlana ve Mevlevilik edebiyatta tüketildi tüketildi sıra Melamiliğe geldi” gibi bir yorum görmüştüm de şimdi tekrar bakınca bulamadım. Biraz Melamilik’e dair bir şeyler dinleyeyim diyince Memduh Bayraktaroğlu’nun “Melamilik, “Haydar Haydar” ve Nesimi” videosuna denk geldim. Bu “namazın kazası olur sohbetin olmaz” alıntısı kitapta da geçiyor muydu, hatırlayamadım. Videoda adamın arkasındaki tuğla kitaplar pek ürkütücü. T***z sağolsun bir de Cavit Sunar’ın “Melamilik ve Bektaşilik” kitabını edindim.

Bir başkası, Efe Baştürk, kitap için “Proust okumuş olma hissi yaşattı.” demiş, ben sadece ara ara nesnelerle kurulan “involuntary memory” anlarında hatırlamıştım Proust’u.

Gürbüz, Kıyamet Emeklisi | Notlar 1

İki ciltlik, 1000 sayfaya yakınsayan Kıyamet Emeklisi‘ni okurken okuduğum yerleri unutmamak için ara ara notlar almaya çalışacağım. Belki tadına daha da çok varırım böylece. Hevesim baki kalır, intihalden de mail almazsam umarım devam edebilirim. Sayfa numarası yazdığım alıntıların hepsi şuradan:

Şule Gürbüz, Kıyamet Emeklisi – Birinci Cilt, İletişim Yayınları, 2022.

[1-113]

Makastar Sokak: Üsküdar

Adil’in babası Aziz herkesin kendine göre bir delilik peşinde hayatı geçirdiğini durup düşünür, oğluna sorarken: “İnsan sevk-tabisi ile kitap okumalı, sen nasıl seçiyorsun, kimden ne duyup peşine düşüyorsun kim bilir? Sana diyorum Adil, bak, yetmiş çeşit delilik varmış, duydun mu, bunlardan birini bile beğenmeyip önüne konanlarla bir şey olacağım, okuduklarıma iltica edeceğim, onlar da beni kurtarıp besleyecek sanma. Düşman düşmana mevlit okumaz” (s. 6). Babanın büyük sözleri karşında tıkanan Adil.

Hemen sonra, daha kitabın üçüncü sayfasında bir Şule Gürbüz imza diyaloğu:

“Ne yapayım baba, okumayayım mı, ne kitap, ne üniversite, okumayayım mı?”
“Oku tabii, ne yapacaksın ama iğrene iğrene, utana utana oku, bunlar mihrabın olmasın. Dünyanın gelmişi geçmişi, en iyisi bile ne orta adammış diye oku. Herkesin sonu ne yavanmış diye oku. Okutan okuttuğundan, okunan nerede kimin eline kalacağından ne habersizmiş diye oku.” (s. 7)

Adil üniversiteye başlayacak gibi. Aileye yakınlaşıyoruz. Aziz’in eşi Tevhide ve kızı Alev de evde. Gözler ve ışıltılardan söz ediliyor.

Geçmişe sıçrama, Aziz’le Tevhide’nin tanışması: “Manisalıydı Tevhide”. Liseyi bitirip İstanbul’a geldiğinde akrabalarının onu “azmış kabak” gibi görmesiyle evlilik meselesi gündeme gelmiş. İlk aday olan pilotla iş olmamış, pilotun misafirlikteki tavırlarının yerin dibine sokan eleştirisi: “Konuşulanları da dinliyora benzemiyordu, sadece makbul bulunmanın, beğenilmenin yolunun söz söyleyene arada hafiften yönelip şık bir tavırla gülümsemek olduğunu nasıl öğrenmişse öğrenmiş, birkaç dakikada bir tekrarlıyordu”. (s. 11)

Tevhide’nin dayısı bu ve diğer başarısızlıklar sonucu paniğe kapılmış.

Bir ahbabın tanıdığı, iki yıl önce Erzurum’dan gelmiş, annesi ve babası hayatta olmayan, dini bütün Aziz yeni kısmet olabilirmiş. Evkafta çalışıyor ne de olsa.

Dayı bir çay bahçesinde bir ahbabı ve Aziz’le buluşmaya gitmiş. Onlar gelmeden sallanan masayı gazoz kapağı ve başka çöplerle düzeltmeye çalışması (s. 14) ve ellerini kirletip misafirlerini selamlayamayışı… Çayını kıtlama şekerle içen Aziz, hep çok tepeden konuşuyor, ama bunu da kendinde tespit ettiğinde vahlanıyor: “… bir değerli şeyi hafiften gizleyerek sözde tevazu edecek halde olmadığına göre daha iyiyi bilip istiyor da isteyişinin olmayışını da hafife alıp bir kademe daha tırmanıyor gibiydi” (s. 17). Evlenmek isteyip istemediklerini sorduklarındaysa, “Efendim insanın kendinden biraz olsun ümidi varsa evlenir mi?” (s. 17) diye soruyor, evliliğin kıymetini doğasından “belalı” olan insanın bu belasını başkalarına bulaştırmaktansa bir çatının altına sokup başkalarına zararı dokunmadan yaşamasında buluyor. Anlatıcının iğnesi hazır: “Kendi ile ilgilenildiğini, anlaşılmaya çalışıldığını gören de azdıkça azar, kimseye edemediğini bu safderuna ederdi” (s. 18).

Aziz uzun uzun konuşuyor ama bu sürekli kendine dönen bir bakışla bu sözlerini ciddiye almamalarını da rica ediyor. Dayı biraz rahatsız, “Gayri memnunluğun, yadırgamanın ve yadırganmanın, bu başa nasıl geldi, bu iş buraya, bir bir araya nasıl geldik sıkıntısının kavgasız gürültüsüz, kat’ı alaka edilen vedalarını, görmüş bilmişti” (s. 20). O yüzden kibarca ayrılıyor.

Dayının bu damat adayı görüşmesini Tevhide’nin annesi Nuriye Hanım ve baldızı görmüş, Aziz’i uzaktan beğenmişler, dayıyı epeyce darlarmışlar, dayı da -anlatıcının yüküyle- düşüncelere dalmış: “Hayatı sözde ve söz ile istenildiği, beklenildiği gibi yaşayarak ne ufak bir alana razı olduğunu, bu suretle bir kulübede ömrünü geçirdiğini, ruhunun da yine arada verilen bir bardak çeşme suyu ile kapalı küçük bir saksıda ölmeden, kurumadan, boy atmadan öylece durduğunu gözü ile gördü, ruhuna kendi öz benliğinden şahitlik etti. Ölmek ile bu şekil yaşamanın neden bu denli yakın ve kolay olduğunu anladı” (s. 24).

Dayı (Fevzi) karısıyla konuştuktan sonra Aziz’i eve davet etmeye karar veriyorlar. Üsküdar’a, Aziz’in çalıştığı Evkaf Müdürlüğü’ne gidiliyor. Artık niyetler açık, “Tabii tabii hem lafımızla oynar gibi olmasın, elden kalan elli gün kalır, müsait iseniz cumartesi yine öğleüstü olur muydu?” (s. 27).

Aziz’in geleceği gün ev derlenip toplanmış, yağmur yağıyor, hava birden kararıyor, gündüz gündüz ışıkları yakıyorlar. Evin bu halinin tasvirinde bir melankolik bir görsellik ve dokunsallık, “Gündüz yakılan her ışık gibi ziyanın, nurun, zulmetten kurtuluşun rahatlığını değil de belayı yakından görecek olmanın fenerini bir tedirgin yaktılar. Işığa da göz alıştı, alışırsın alışırsın denildiğinden de kolay alıştı. Hatta gündüz ışığı, evde belli eşyaları seçip onları ziyade parlatan ziyası ile gözlerine bir lüks gibi görünmeye başladı” (s. 28).

Tevhide’nin anası bilge, iç dünyası zengin, dünyadan pek kimseye dokunmadan kendi halinde gelip geçen birisi olarak takdim olunuyor. Aziz’in bu ziyaretteki tavırlarınıysa anlatıcı yine bir denge arayışıyla çiziyor, kendini açmakla kendini bırakmak arasında yer bulmaya çalışmakla: “Aziz oturur konuşurken de kendini izleyen ve dinleyenleri gözden geçirirken de birden dalgınlıkla anlattığına ve anlatışına kapılıp kendinden habersiz hale düşmekten korkuyordu. Başarılı denen konuşmalardan sonra insanı kendinden utandıran yön bu olurdu zaten. Kendinden bir şeyleri kaybederek doğrulurdu insan, her şeyini vermiş olurdu yani. Bu kendini ele hatta yele vermekti, kaybetmekti. … Gözleyecek kadar gözü dışarıda, kendinden haberdar olacak kadar da içeride kalmak en iyisiydi” (s. 30).

Konu evlenmeye gelince Aziz bir küçümsemeyle tam tabi olma halini karıştırarak cevaplıyor, “nasıl uygun görürseniz” (s. 32). Sanki herkesin söylediği bu cümleyi ille de kendine has bir şekilde, kendi kişiliğini de dillendirecek şekilde söylemek zorunda hissediyor kendini. Hep bir kibirli tevazu peşinde gibi.

“Efendiye nasılsınız desene Tevhide, bir sesini duysunlar” (s. 33). Aziz nasıl olduğu sorusunu uzun, çalışılmış gibi görünen, içinde bir ‘Tevhide Hanım’ın tekkede söylenen bir ilahiyi kendine aşık bir şeyh efendiye yorduğu gereksiz bir hikaye anlatıyor. Bir South Park sessizliğinden sonra Aziz toparlanıp çıkıyor.

Neticede ev ahalisi Aziz’i beğeniyor, baldız “Ablam da ben de bu devrin adamı gibi değil, dedik,” (35) diyor. Dayı kibirini sorgulasa da Tevhide’nin anası tevazusuna ikna olmuş. Aziz’e bir büyüğüyle Manisa’ya gelip Tevhide’yi istemesini söylüyorlar.

Aziz, İstanbul’a ilk geldiğinde ona yol gösteren, işe sokan, evkaf emeklisi, “İstanbul’da aklı eren hemen herkesin önünde diz çöküp ders göreceği türden bir adam” (s. 37) denilen hemşerisi ve büyüğü Nuhu’yu düşünüyor.

Bir keresinde bana “Alp” diye hitap eden bir arkadaşım, küçükken annem babam bana kızdığında falan nasıl bağırdıklarını sormuştu. İnsan adı “Alp” olan birine içi dolu dolu bağıramaz, tek hecede nefesi kesilir diye “sana doyasıya bağıramamışlardır” demişti. Anlatıcı bana bunu hatırlattı: “Memlekette Nuh, dut… gibi tek heceli kelimeleri arkasına bir uygununu getirerek ya da değiştirerek duta tud deyip aslında daha zorlaştıran ahali Nuh ismine de bu ani, adeta fren yapmışçasına bitmeyi yakıştıramayıp Nuhu diyerek çözmüşler, isim o isim kalmıştı” (s. 38). Bana da çocuklar “Alpi” falan diyorlar.

Aziz ve Nuhu Manisaya gidiyorlar, bir otelde kalıyorlar. Nuhu’nun yaşam görüsü Aziz’inkine benziyor, başka bir şey olmayı istemenin namümkünlüğüne emin olmuş, olmaya çalışmaktan el çekmişlik anlatısı aynı tonda devam ediyor: “İnsan nerede aman arasa aynı adamı farklı kılıkta görüyordu, nerede derman var deseler aynı adamı farklı aksanla konuşur buluyordu, bu da daha önce gittiği gördüğüydü de sade elbisesini değiştirmişti. Nuhu dünyadan başka bir duyuşla yaşayan, başka bir baş tutan hatta kendi başını başka türlü taşıyan insan olmadığına neredeyse vehmetmiş, sonra sonra artık iyiden iyiye fehmetmişti. Başkalık arayan başkalığın para ve değer edeceği zannındaydı, öyle olmadığı anlaşılınca daha otuzuna gelmeden mezardaki dedesinin kemiğinin üstüne kendi etini sarıyor onun üzerinden devam ediyordu” (s. 41).

Nuhu, Aziz’i “Sizin oradan bir genç geliyor, okuması çok değil ama çok yere girdi çıktı” diyerek ilk yanına yolladıklarında aslında bu durumdan pek hoşlanmamış. Yine de kendinisini görünce “Aziz’in tabına uyarlığı”na şaşırmış. Burada anlatıcı insanın kendine ya da başkalarına dair sürekli bir hikaye kurma istencini deşiyor. Anlamaktan bile öne koyuyor. Ben de hep insanların hayatlarını hep kendi sonradan ekledikleri bir anlatı etrafında kurduklarını düşünürüm. Yani yaptıkları şeyleri anlattıkları sebeplerle ya da planlarla yaptıklarını değil, aksine öylesine sürekli bir şeyler yaparken sonra anlattıklarında o yaptıklarını bir şekilde nedenselleştirdiklerini. “İnsana nasıl girecek ama aslen yabancı bir beden lazımsa bir de geçmiş lazımdı ve tutarlı bir hikaye. Beğenilecek olmasa da anlatılınca, “Anlat,” denince dinleyenin bir şeyleri hatta mümkünse her şeyi uç uca ekleyeceği bir geçmiş, şu şunun yüzünden, bu bundan, o oradan yürüme, öteki berikinden türeme, ya işte böyle, diyeceği bir şeyler lazımdı. İnsan çünkü anlamadan değil ama uydurmadan duramıyordu. İnsan, uyduracak ki varlığına inanılsın, uyduracak ki bir mindere olsun oturtulsun, bilemiyorum, ne nasıl oldu, ben nasıl oldum bilemiyorum, demek olmaz. Kendi sebepleriyle bilecek başkasına da anlatacaksın, başkası da ikna olacak, bazen senin sende atladığını o hemen bulup yerine koyacak.” (s. 42)

Hikaye biraz daha geri sarıyor, Aziz’in çocukluğuna gidiyoruz. 1960’ta Yakutiye‘de doğmuş. Bir abisi var. Çocukluğu diyince ilk bahsedilen çayırlar, otlaklar ve hayvanlar,  15 yaşına kadar çobanlıkla büyümüş, “Dünya o vakit otla otla bitmez bir çemenistandı” (s. 43).

Evde terbiye, alçak sesle konuşma ya da hiç konuşmama hakim. Güzellik ve temizlik üzerine: “Temizliğe büyük gayret vardı ama yine her şey köhne, kurşun rengi, boz ve toz rengiydi. Temizlik dışında bir şey yapılmazdı çünkü süs diye bir şey akla gelmezdi, çiçek, akla gelmezdi, güzelleştirmek zaten akla gelmezdi …” (s. 45).

Doğaya, bitkilere ve hayvanlara ayrı bir ilgisi var Aziz’in. Bu çocukluk bana Kaplanoğlu’nun üçlemesindeki şair çocuğun özellikle çocukluk (Bal) ve ergenlik (Süt) yıllarını hatırlattı biraz. Babası dilsiz orucunda, annesi de hep babasına tabi, o açıdan şairden farklı. Annesi neredeyse kendi kişiliği olmayan bir yardımcı olarak anlatılıyor: “Bazı insanlar yardımcı olarak yaratılmışlardır, bunlara şefik soyu denir. Aziz’in annesi de kendini tüm vücut ve ruhu ile bir insan değil de sanki bir kol addediyordu ve kol olmaya çalışıyordu” (s. 46-7). Yazıcı babanın ritmiyse kendine has -bu deftere çekme hali çok tanıdık: “Babası her gece üç civarında kalkar, okuyacaklarını okur, namaz kılar, sonra yere oturarak iki saate yakın konuşmadan birtakım defterlerdeki el yazılarını başka defterlere yazar, yazardı. Sonra saat yedi olmadan dükkanı açmaya gider, akşam beşte de muhakkak kapatırdı. Kendisi gibi bazı defterleri yazarak çoğaltan birkaç tanıdığı ile de dükkanına gelip giden ahbapları ile de hep dışarıda görüşür, ne eve kabul eder, ne kendisi kimsenin evine varırdı. Evler tamamı ile mahrem, dışarı kapalı yerlerdi” (s. 47)

Ailenin genel rutini ve geçen günler üzerine: “Kendilerini toprak bir testi gibi her gün doldurur boşaltır ama taşıyacağını kafi miktarda taşımadan hele testiyi kırıp çatlatarak bu mahfazayı bozmaktan son derece korkar, kırılmadan gitmeye tüm gayretlerini verirlerdi. Ne denli söz az olur olsun istikamet ve gaye anlaşılan birdi. Bu birlik nasıl temin edilmişse edilmiş hiç kaydı, anlaşması, mührü olmadan üzerlerine giydirilmişti. Annesi belli ki kendini babasına taşımıştı; ona terk etmişti” (s. 47).

Aziz bu sözün neredeyse olmadığı, birinin gıkı çıkarsa da ancak alçak sesle çıkabildiği evde kediyi kendine dost belliyor, kimliğini kedi üzerinden kuracak raddeye geliyor. Kedi ve kedinin ışık saçan gözleri (s. 48-9).

Abisi Adem, Aziz’den 2 yaş büyük, uyumlu bir çocuk. Aziz’e de deneyimsizliğinden büyüklük taslıyor ama destek de oluyor, köftesini onun tabağına atıyordu gizliden sanki. Durağan, kimseye başka bir şeyin vaadolunmadığı, başı sonlu bir yaşam görünüyor ileride Aziz için (s. 51).

Bir gün Adem’le birlikte dükkana gidiyor Aziz. Dükkandaki tavırları, çekingenliği ve rahatsızlığıyla abisini utandırıyor. Bundan bir şey olmaz diye yelleniyor abisi, “bu kediylen oynasın, yazın dağa gitsin” (s. 56). Süt’te de anne “sabah kalkıyorsun, kitap elinde, çık dışarı, havaya bak dur, toprağa bak dur, çiçekti böcekti” diyordu. Fakat Aziz için bu akşam, ‘ben’ olmanın ilk parıltısını gördüğü gün oluveriyor. 15 yaşında.

“Hayatında ilk kez kendi ile baş başa kaldı … Bir hayatı olduğunun çok da farkında değildi” (s. 59). Bu farkındalıkla kendi kendine yaptığı konuşmadaki ilk sözleri: “Ben Aziz, çalışkan değilim, faydalı değilim, kediyi seviyorum sahiden, ölse çok üzülürüm, burada oturuyorum, arkadaşlarım arasında bariz biri değilim, etraftakilere bazen beni nasıl seveceklerini bildiğim şekilde davranıyorum, idare ediyorum, kendi miktarımla mı, başkalarının olduğuna yetişememekten mi idare ediyorum, idare ederken feragat mi üçkağıtçılık mı ediyorum, onlar mı haklı ben mi bilmeden ediyorum, aslında kendimle ilgili söyleyecek pek bir şey bulamıyorum, bu azlık mı, bilmemekten mi, acaba neyim?” (s. 60).

Belki tesadüftür belki değil, Aziz, Benjamin’in evden kaçamadığı yaşta evden kaçmayı deniyor: “Dolayısıyla hiçbir zaman telafi edemeyeceğimiz bir şey vardır: “Dolayısıyla hiçbir zaman telafi edemeyeceğimiz bir şey vardır: On beşimizdeyken evden kaçmamış olmak. Sonradan anlarız: Sokakta geçirilen kırk sekiz saat, tıpkı alkalik çözeltide olduğu gibi, mutluluğun kristalini yaratır.” (Son Bakışta Aşk, s. 53). Biraz daha uzun kalıyor sokakta, ya da başka evlerde, en azından şimdiye dek okuduğum yere kadarki kısımda.

Kümese girip cebine bir yumurta alıyor ve onu yoklayarak evden çıkıyor: “‘Eve girmeyi canım hiç istemediğinde yapmak istediklerimi yaparım,’ diye düşünmüş, ‘gitmek istediğim yerlere giderim, demişti. Sabahın ayazı da inadına çok sertti. Çarşıya doğru yürüdü …” (s. 61).

İlk yürüyüş İhmal Camii‘nin sokağından başlıyor. Bir çaycıda oturduktan sonra yürümeye devam ediyor Aziz, tanıdıklıktan uzaklaşmaya çalışıyor. Bir camide soluklanıp durmuşken, çocuklarını bir hocaya okutmaya getirmiş kadınlara yol göstermesi için seçiliyor ve onları Sarılık Tekkesi’ne götürmeye yola koyuluyor. Oğlanı taşıyor gidiyorlar. Aile Aziz’e minnet duyuyor. Çocuk okunuyor, Aziz’i lavaş almaya yollamalarıyla karınlar da doyuyor, “İçinde tekrar bir benlik duymaya, “ben” demeye, bir bene kavuşmaya başladı” (s. 69).

Tekkede bir ayı da var, sırt çiğniyor. Aziz at arabasıyla kadınları evlerine bırakıp geri geliyor, tekkede yaşlı adam da orada kalmasına izin veriyor. Ayıyla yatıyorlar, “Bir ayıyla bir evde, Sarılık Tekkesi’nde yatacak olmasını düşünmeye çalışıyor ama düşüncelerine sığdıramıyordu” (s. 75). Evden kaçış yirmi dört saat dolmadan başka bir dünya açtı.

Sabah kendini sahipsiz hissediyor. Pazar sabahı, adamın adı Hasan Efendi, Aziz lise birde. İnsanlarla birlikte yemek yerken çok çekiniyor, her şeyden yiyenleri şaşkınlıkla izliyor, “Rahatsızlıkları biriktirerek yaşıyor, bunlardan gizli bir huzursuzluk serveti biriktiriyordu” (s. 78).

Ayıyla birlikte dabazlı birine okumaya gidiyorlar. Dabaz kurdeşenmiş, yıllarca ürtiker dedim ben de. Yolda yürürken çocuklar ayıya ve Aziz’e tükürüyor, taş atıyor. Hasan Efendi’den sonra bu kez Baba’yla, Erenler Babasıyla tanışıyor Aziz, “Okumak istiyorsan, biz seni okuturuz, öğrenmek istersen öğretiriz, görmek istersen gösteririz” (s. 80). Hasan Efendi elinde bendir, tespih, okuyor Baba’yı sırtını ayıya çiğnetiyor. Baba Aziz’i tutuyor, ahaliye övüyor: “Bakın şu çocuğa, nasıl iki günde anasının yanından çıkıp ayıya hem – zeban olmuş, yaa, hanginiz bunu yapabilir, hiç. İstersiniz ki burda söz dinleyin, yalandan azıcık sözde hizmet edin, hizmet dediğim de çay doldurup soba yakmak, ha bir de baş eğip etrafımın aslında kalabalık olduğuyla ilgili beni kandırmak, sonra da zırt diye kendi evinize, yatağınıza karılarınızın beline yapışın. Sizden bir halt olmaz, aha yüzünüze söylüyorum …” (s. 83) ya da “şeytan fukaradır derler amma iş öyle değil, insan fukara, bak şuncağız çocuktan bile umuyorum, görüyor musun, her yeniyi Hızır zannediyorum, vallahi ben eskilere ağlıyorum” (s. 85). Aziz bu iki farklı “baba” figüründen kendi babasının yanına koyup karşılaştırarak etkileniyor. “Çocukluğundan beri nedense her başkalığa kaykılırdı zaten, hemen içi geçer, dişi kamaşırdı” (s. 86). Baba’nın evinde kalmaya karar veriyor.

Okul eşyalarını ve kıyafetlerini almak için eve uğrayan Aziz kapıda abisi ve annesinin hiddetli bakışlarını görünce hiç içeri girmeden geri Baba’nın yanına gidiyor. Kendini çok kötü hissediyor ama derdini anlatmaya da çekiniyor: “Onun acısı fiziksel değil, bakış acısıydı, anasının ona bakarken verdiği acıydı, babasının bakmama acısıydı, bunu nasıl anlatacaktı” (s. 89). Anlattığında Baba onun derdini çok seviyor – dert seçen Baba. Buradaki dertlilik pasajı ilginç geldi bana: “Başına felaket geldikten sonra üzülmeye dertli olmak denmez zaten, böyle ince ve sürekli bir sızı duymaktır dertli olmak, başkasının aldırmayacağı şeye küsmektir, kaburgası kalın 33 kaburgalı olmamaktır. Canın dert istiyor ona susuyor, ihtiyaç duyuyor ki ananın suratı sana dokunuyor, yoksa kim bilir kadının asıl derdi ne, olsun, yeter ki sana dert olsun” (s. 90-1).

Okul için Aziz’in üstüne on beden büyük komik kıyafetler hazırlıyorlar. Öylece sabahı ediyor. Biraz ağlamaklı. Okulda Aziz’deki tuhaflığı hemen fark ediyorlar, bir hocası kenara çekiyor. Ayının bıraktığı çizikleri, kat kat katlanmış kıyafetlerini anlamaya çalışıyorlar. Okuldan bir arkadaşı Sıddık onu hafta sonu ayıyla görmüş, o da sinirini bozuyor. Aziz bu çocukları aptal görüyor. Muhattap olmamak için babası gibi dilsiz orucunu da denemiş bir kere ama iç sesini çok fazla duymuş, uzun süre yapılırsa ne sonuç verir kestirememiş. “Büyümeye çok ihtiyacı vardı, burada, bu halde, bu şehirde, bu insanların arasında çocuk ya da genç olmak felakete uğramaktı” (s. 97)

Yine Baba’nın evine gidiyor. İşsizlikten sıkılıyor, “kadınların en büyük derdinin yorgunluk, yardımsızlık olduğunu anlayarak” (s. 100) mutfakta bacılara yardım ediyor, işleri de titizlikle yapıyor, epey bir patates soyuyor. Baba ise onun bu davranışlarına sinirlenip bağırıyor. Aziz de çok kırılıyor, evden çıkıp gidiyor, öyle ki günlerdir taşıdığı yumurtasını da binanın camlarına atıyor. İkinci evden kaçış. Bu kez cebinde ilk yardım ettiği ailenin verdiği biraz para var. Bir süre bir şeyler yiyebilecek durumda. Dışarıda geçen birkaç saatin sonunda Sarılık Tekkesi’ne, Hasan Efendi’nin yanına dönmeye karar veriyor. Orada da sobaya patatesleri yeni atmışlar.

Hasan Efendi’yle biraz neden Baba’nın evinden ayrıldığını konuşuyorlar, orada istediği kadar kalabileceğini söylüyor Hasan Efendi. Gece huysuzlanan ayıya yardım etmeye çalışırken ayı Aziz’e bir pençe atıp kafasını yaralıyor, öyle yarasıyla sabahı ediyor, biraz ağlıyor. Tırnak izleri, kan, ilaç, gazete kağıdı ve kara merhem ile bir şekilde paketliyorlar yarasını. Utanıyor yarasından. Sabah, Baba bir adam yollamış Aziz’i geri eve getirmesi için. Biraz konuştuktan sonra ikna olup adamın peşinde Baba’nın evine geri gidiyor, belki bir daha denemek için.

Baba’nın evinde önce ayıyla macerasını konuşuyorlar. Baba, ayıyı seviyorsa burnundaki halkayı çıkarıp ona getirmesini istiyor.

“Söyleyin bakalım, yaşayan mı büyüktür ölü mü?” (s. 113)

Şule Gürbüz, Kıyamet Emeklisi – Birinci Cilt, İletişim Yayınları, 2022.