Category: alıntı

Gürbüz, Bastonla Bekleyiş

Şule Gürbüz bu blog’da metinlerinden kesip yerleştirdiğim pasajlarla karşılaşsa kahrolur herhalde, diğer pek çok yazar gibi, ama biraz daha fazla belki. Ne yazık ki biz tüketiciler, kültürel metinleri kendimize yoğuruyor, onlardan başka bir şeyler yapmaya çalışıyoruz, adımıza jurnal bile açmış akademisyenler. “Kitaplarda okuduklarımızı unutuyorsak hâlâ neden okumalıyız?” sorusuna benim pek bir cevabım yoktu ama metinlerde karşılaşıp çok da unutmamak istediğim şeyleri böyle bir kere temize çekince sanki unutma süremi uzatıyorum. Tekrar karıştırabileceğim kolay bir yerde dursunlar, dijitalliğin arama olanaklarıyla raf dizimindeki fiziksel kısıtların önüne geçsinler istiyorum. Öte yanda, tüm bunları bir araya topladığımda bu beraber duruşlarından bir “toplam” çıkar mı diye de eşeleniyorum. Çıkmadı, çıkmıyor. Buraya taşısam da unutuyorum. Metinler de bir araya gelince tek bir pasaja dönüşemiyorlar. Komik mi bilmiyorum ama gülüyorum. “Bilme oğlum, bilme – ne istediğini hiç bilme. Bunu bilirsen, hayatın boyunca bileceğin tek şey bu olur.”

Paris sandığı, öyleymiş gibi arzuladığı şehrin Paris olmadığıyla yüzleşen yorgun ve içinde asit taşıyan YAŞLI ADAM. Bir de 22 – 26 arasındaki ilk tiradı var. Aslında oradan buraya bağlanıyor kafamda, sonra da onu geçireyim.

“

Karanlık, boş sokak. YAŞLI ADAM bir sokak lambasının altında inleyerek oturur. Sonunda dayanamayarak ağlamaya başlar. Gittikçe şiddetli, sarsılarak ağlar. Boynundaki eşarbı çıkarıp gözlerini siler. Eşarba bakarak.

YAŞLI ADAM: Seni hiç çıkarmamalıydım, hiç.
Ağlamaya devam eder. Cebinden Paris’in olduğuna inandığı resmi çıkarıp bakar. İnler.
– Hemen inanıverdim, yine, hemen inanıverdim. Bağırır. Ben de biliyorum buranın Paris olmadığını, ben de biliyorum. Ama işte Durur. İnanıverdim. Paris’i bana böyle anlattıklarına göre, oranın böyle olmadığını, yalnızca anlatılan olduğunu ben de biliyorum. İnler. Resimlere bakarak, filmleri seyrederek oraya giden, bunlardan hiçbirini görmese bile, herkesin bildiğinden, bilmek istediğinden farklı birşey söylememek için; hatta gittiğinden bile şüphe edilmesin diye, aynı şeyleri anlatıyor. Oysa yok – bunların hiçbiri yok orada. Hayaller, olması istenenler var. Ama kendisi… yok işte. Şapkacı yok. Şapkacı olsa bile, o adam aslında şapkacı değil; şapkacı olacak birisi değil. Öyleyse şapkacı da yok. Ama inanıvermek Durur. güzel. Durup dururken buradan ayrılıp oraya, düşe girmek güzel. Ama Durur. düşlerden bile kovulmak, hem de yalınayak –ayakkabılı da olsa farkeder mi, bilmem ama– hem de yalınayak, gerektiğinde fırlatabileceğin tek şeyden bile yoksun, çıplak– Bağırır. Ne zaman insanlığa soyunsan, çıplaksın.
– Ne zaman insanlığa soyunsam bastonu yiyorum, çıplağım. Güler. Ah, soytarım benim, ihtiyar soytarım, geçiversem şöyle ellerimin üstünden, ama Lambaya bakar. ışık, yalaz saçlı bir yalancı, bin göz gibi bakarken, bir göz gibi akan ölü taşıyıcısı ellerime, bir deliğinden fırlamış, bin kıllı pörsük bedeniyle yalanın, yalanın yalınayak, ürkünç ayaklarıyla takip ediyor beni matemim. Matemim Başını ellerinin arasına alır. kalakaldım ellerimin üstünde. Nasıl da dönüp duruyorum – nasıl ki, her seferinde ölü bir gecenin sandukası gibi ağır ve çileli, yorulmuş ellerimde. Başı önüne düşer, bir süre öyle kalakalır. Derken önce yavaş, sonra kahkahayla gülmeye başlar. Ellerini kaldırır, bağırır.
– Hey Tanrım, bunları söylerken, bu yaralı bereli ihtiyar halimle bir yandan acı çekerken, bir yandan da sokak lambasının altına yakıştığımı, hoş durduğumu düşünüyorum. Hâlâ beğenilmek; yoldan birisi geçsin de, benim az önce neredeyse canımdan olduğum olayı yaşamama sebep olan kadına duyduğumu bana duysun, yaptığımı yapsın istiyorum. Durur. Ama böyle şeylere benden başka aldırış eden yok – galiba yok. Bu yaşa geldim; daha ne kadar bekleyeceğim? Üstelik beklerken de sopa yiyorum. Sessiz, sakin, belirsiz bir bekleyiş bile değil – bastonlu, bastonlu…
– Hey Tanrım, ben kandım, ben birşey sandım, en azından istedim, umdum da – daha pantolonunun yırtığından habersiz, üstelik bir çarpmayla elden gittiğini düşünen; belki de ‘olan oldu’ deyip, hayatının geri kalanını bu yeni düzenine göre sürdürecek adam bile inanmadı, kanmadı.
Durur. Soluk alır.
– Herkes, ama herkes çok becerikli. Tüm becerebildikleri de bu. Ama belki zaten bu kadardır.
– Şaşkınım, hâlâ şaşkınım. Bir sokak köşesinde yaşlı bir kadın sızlanıyor; olgunluktan bahsediyor; bunun ölümle sağlanacağını, hem de gülerek söylüyorsa, onun dediği yapılmaz da ne yapılır?
Bağırır.
– Kadın! Seni unutmadım.
Durur.
– Şaşkınım.
Lambanın altına uzanıp gözlerini kapar. Bir süre sonra uykuya dalar.

“

Şule Gürbüz, Ne Yaştadır Ne Başta, Akıl Yoktur, Mitos Boyut, 1993, s. 39-42.

 

Baudelaire, Eleştiri Ne İşe Yarar?

Eleştiri metinlerine geçmişten doğru bir ek.

“

Ne işe yarar? Eleştirmeni, daha ilk bölüme adım atmak istediği anda ensesinden yakalayıveren kocaman ve korkunç bir soru işareti. Sanatçının eleştiriye kin duymasının ilk gerekçesi, eleştirinin burjuvaya hiçbir şey öğretememesidir, çünkü burjuvanın ne resim yapmaya, ne de uyak koşmaya niyeti vardır; sanatçı eleştiriyi sanata da bir şey öğretememekle suçlar, çünkü eleştiri zaten sanatın bağrından çıkmıştır.

Oysa, zamanımızın birçok sanatçısı o zavallı ünlerini sırf eleştiriye borçludur! Belki eleştiriye yöneltilebilecek ilk hakiki suçlama da budur.

Gavarni’nin, (5) tuvalin üzerine iki büklüm eğilmiş çalışan bir ressamı tasvir eden eserini görmüşsünüzdür; arkasında çok ciddi, donuk, kazık gibi duran, beyaz kravatlı bir beyefendi, elinde son makalesini tutar. “Sanat soyluysa şayet, eleştiri kutsaldır.” “Kim demiş bunu?” Eleştirmenler!” Söz konusu sanatçıların baş tacı edilmesinin nedeni, eleştirmenin, o saymakla tükenmeyen diğer eleştirmen kitlesinden bir farkı olmamasıdır.

Eserlerin kendisinde görülen araçlara ve yöntemlere gelince, (*) izleyicilerin ya da sanatçıların bu konuda buradan öğrenecek hiçbir şeyleri yoktur. Bu işler atölyede öğrenilir, izleyici de sadece sonuçla ilgilenir.

En iyi eleştirinin hem eğlendirici, hem şiirsel olduğuna içtenlikle inanıyorum; her şeyi açıklama iddiasıyla nefretten de tutkudan da yoksun olan, her türlü duygudan bile isteye kendini arındıran o soğuk, cebir denklemlerini andıran eleştirinin yararına inanmıyorum – güzel bir tablo, bir sanatçının düşünüp tasarladığı doğa olduğu için, en iyi eleştirinin, akıllı ve duyarlı bir aklın tasarladığı bir tablo olabileceğini söylüyorum tekrar. Dolayısıyla bir tablo hakkındaki en iyi değerlendirme, bir sone veya bir eleji olabilir.

Ama bu tür eleştiri şiir derlemelerine ve şiir okurlarına yöneliktir. Gerçek anlamda eleştiriye gelince, umarım filozoflar ne söylemek istediğimi anlayacaklardır: Eleştiri, nesnesine doğru şekilde odaklanabilmek, yani bir varlık nedenine sahip olmak için, taraflı, tutkulu, siyasî olmalı, yani dışlayıcı bir bakış açısına sahip olmalıdır – tabii bunun, en geniş ufukların önünü açan bir bakış açısı olması kaydıyla. (6)

Kuşkusuz renk karşısında çizgiyi veya çizgi beğenisiyle renk beğenisini hangi oranlarda karıştırdığını, sonucunu bir tablo olarak veren bu alaşımı hangi gizemli yöntemlerle gerçekleştirdiğini bilemezsiniz. (7)

O halde iyi düşünülmüş bir bireyselcilik, daha geniş bir bakış açısı oluşturacaktır: Sanatçıdan naiflik, mesleğinin sağladığı tüm araçların yardımıyla ortaya konmuş içten bir mizaç ifadesi bekler bu bakış açısı. (**) Mizacı olmayan kişi, tablo yapmaya layık değildir ve -gerek taklitçilerden, gerekse eklektiklerden bıktığımız için- mizaç sahibi bir ressamın yanında işçi olarak çalışmalıdır. İleriki bölümlerden birinde bunu kanıtlayacağım.

Artık sağlam, doğadan çıkarsanmış ölçütlerle donanmış eleştirmen, ödevini tutkuyla yerine getirmelidir; çünkü eleştirmen olmak sizi insan olmaktan çıkarmaz ve tutku, benzer mizaca sahip olanları yakınlaştırıp aklı yeni yüksekliklere çıkarır.

Stendhal bir yerde şöyle demişti: “Resim sanatı, görünür kılınmış bir ahlâkî değerler sisteminden başka bir şey değildir!” (8) Bu “ahlâkî değerler” ifadesini az çok geniş anlamda yorumlasanız bile, tüm sanatlar hakkında aynı şey söylenebilir. Sanatlar, bireyin duyguları, tutkuları ve düşleriyle ifade edilmiş güzel olduğu, yani birlik içindeki çeşitlilik veya mutlağın çeşitli yüzleri olduğu için, eleştiri her zaman metafiziğin kıyısındadır.

Her çağ, her halk kendine özgü bir güzellik ve ahlâkî değer ifadesine sahip olduğu için, romantizm de güzelliğin en son ve en modern ifadesi olarak kabul edilirse, mantıklı ve tutkulu eleştirmenin gözünde büyük sanatçı, yukarıda öne sürdüğümüz naiflik şartı ile romantizmin en yüksek derecesini birleştirebilen kişidir.

“

(5) Paul Gavarni diye bilinen Sulpice-Guillame Chevalier (1804-1866), çok saygı gören bir ressam ve karikatüristti.
(*) Günümüz eleştirmenlerinin farklı iddialar taşıdığını biliyorum; onlar her zaman koloristlere deseni, desencilere de renkleri öğütlemeyi sürdürecektir. Bu çok mantıklı ve çok ince bir beğeni sorunudur!
(6) Baudelaire, kesinlikle tarafsız, hatta bilimsel olmayan, yani ifadesiz kalmayan, “öznel” bir eleştiri yanında saf tutuyor. Baudelaire’e göre, gerçek bir eleştiri tavırlıdır, tavrını belirleyen övme veya yerme isteğidir, kendi algılayışını dayatma isteğidir.
(7) Renk ve çizgi kavgası antik çağdan bugüne sanat meraklılarını bölmeye devam eden eski bir kavgadır. Baudelaire, sanatın özünün eserin büründüğü görünümde değil, eserin o görünüme bürünmesine yol açan şeyde yattığını göstererek, sorunu başka bir düzleme taşıyor.
(**) Bireyselcilik konusunda, bkz. Salon de 1845‘te William Haussoulier hakkındaki makale. Bu konuda bana yöneltilen tüm suçlamalara karşın, duygumda ısrar ediyorum – ama tabii önce makaleyi anlamak gerek.
(8) Bu cümle, Histoire de la peinture Italie‘nin CLVI. bölümünde yer almaktadır.

Charles Baudelaire, Modern Hayatın Ressamı, çev. Ali Berktay, İletişim Yayınları, 2014 [1846, 1863], 8. basım, s. 93-5.

Sebald, İstanbul’dan Geçiş

Sevdiğim yazar memlekete gelmiş. Aslında ne burası benim için memleket, ne onun hikâyesini anlattığı kişilerin sabitleyebileceği bir memleketi var. Yine de bir yerlerle geçici, yüzeysel, yürekten, anlık veya temsili bağlar kuruyor, bağlardan da anlamlar devşiriyoruz, telakkisi zor olsa da.

“

Gece alınan bu notları İstanbul’a varış günündeki daha ayrıntılı bir bölüm izliyordu. Ambros 15 Eylülde, dün öğleden evvel Pire’den ayrıldık, diye yazıyor. Kara yolculuğu biraz yorucuydu. Deniz sakin. Güvertedeki tentenin altında dinleniyoruz. Hiç bu kadar mavi bir su görmedim. Gerçek lacivert. Bu sabah Çanakkale Boğazı’nı geçtik. Sürüyle karabatak. Öğleden sonranın erken saatinde Doğu’nun başkenti, önce bir serap gibi, sonra yeşil ağaçları ve rengârenk evleriyle gittikçe belirginleşerek karşımıza çıkıyor. Evlerin önünde ve arasında, içiçe girmiş, en hafif esintide kıpırdayan gemi direkleri ve gene sallanıyormuş izlenimi veren minareler. Trieste’li kaptanın ücretini ödedikten sonra Pera Palas‘a gittik. Salona girdiğimizde ikindi çayı vreiliyor. Cosmo misafir defterine birşeyler yazıyor: Freres Solomon, New York, en route pour la Chine. (Solomon kardeşler, New York, Çin’e gidiyorlar). “Pera,” diyor resepsiyon şefi soruma yanıt olarak, “pera öbür taraf demektir.” İstanbul’un öbür tarafı. Yumuşak bir orkestra müziği salonu kaplıyor. Balo salonunun çekilmiş olan tül perdelerine dans eden çiflerin gölgeleri vuruyor. Sesi ürkütücü titreklikte bir kadın, Quand l’amour meurt, diye şarkı söylüyor. (Aşk ölünce). Merdiven ve odalar muhteşem. Banyolarda büyük küvetler. Balkondan Haliç manzarası. Akşam oluyor. Alçak çatılara inen, şehrin derinliklerinden yükselip camilerin kurşuni kubbelerini kuşatan ve hava kararmadan önce ışıkları özellikle parlak gözüken minare tepelerini de içine alıp yutan karanlığı izliyoruz. – Ambros, bundan sonraki notlarına tarih atmamış. Kimse, diyor, böyle bir şehri gözünün önüne getiremez. O kadar bina, yeşilin onca tonu. Göğe doğru uzanan çam fıstığı ağaçları. Akasyalar, mantar meşeleri, firavun incirleri, ökaliptüs, ardıç, defne, hepsi gerçek ağaç cennetleri, ve sonra derinleşen gölgeler ve fışıldayan dereler, bir de çeşmeler ve korular. Her gezinti, sürprizler, hatta ürkünç olaylarla dolu. Görüntü bir oyundaki sahneler gibi sürekli olarak değişiyor. Saray benzeri yapıların bulunduğu bir sokak bir uçurumla son buluyor. Bir tiyatroya giriyorsunuz ve fuayeden küçük bir ormana çıkıyorsunuz; sonra karanlık ve giderek daralan bir ara sokağa giriyorsunuz, yolunuzu bulamamaktan korkarak son bir umutla bir köşeyi döndüğünüzde birden bütün şehrin ayaklarınızın altına serildiği mimber gibi bir yerde durduğunuzu farkediyorsunuz. Çorak bir tepeyi biteviye tırmandıktan sonra gölgelik bir vadiye ulaşıyorsunuz, bir bahçe kapısında girdiniz ama gene sokaktasınız, çarşıda bir işiniz çıkmış, ama aniden mezar taşlarının ortasındasınız. Ölümün kendisi gibi İstanbul’un mezarlıkları da yaşamla içiçe. Bu şehirde her ölen için bir selvi dikildiği söylenir. Ağaçların içiçe dallarında güvercinler yuva yapmıştır. Gece olunca yakınır gibi kuğurmayı bırakır, ölülerin suskunluğunu paylaşırlar. Sessizliğin çökmesiyle yarasalar ortaya çıkar ve hızlı hızlı bildik yollarına giderler. Cosmo onların her çığlığını duyduğunu söylüyor. – Şehrin büyük bölümünde yapılar sırf ahşap. Alçak sivri çatıları ve ön balkonlarıyla kahverengi ve gri renkli, direkleri ve tahtaları eskimiş evler. Yahudi mahallesi de aynı tarzda yapılmış. Bugün oradan geçerken bir sokağın köşesinden, mavi dağ sıraları ve karlı zirvesiyle uzakta yükselen Uludağ gözümüze ilişti. Bir an kalbim yerinden fırlayacak gibi oldu, sanki burası İsviçre ya da kendi ülkemdi…

Eyüp’te bir ev bulduk. Üç sokağın kesiştiği bir meydanın üst tarafında, eski bir köy camisinin yanında. Burada kaldırım taşı döşeli ve budanmış çınarlarla çevrili bir alanın ortasında mermerden, yuvarlak bir çeşme var. İç taraflardan gelen ahali şehre gitmeden burada mola veriyor. Sebze sepetleriyle çiftçiler, çingeneler, ip cambazları ve ayı oynatıcıları. Burada ne araba ne de başka bir taşıt olmaması beni şaşırtıyor. Herkes yaya, olsa olsa yük hayvanları kullanılıyor. Sanki tekerlek henüz keşfedilmemiş. Yoksa zamanın dışında mıyız? 24 Eylül — Evin arkasında bir bahçe, daha doğrusu birer incir ve nar ağacının bulunduğu bir tür avlu var. Bir de ot kümeleri – biberiye, adaçayı, mersin, melisa. Afyon. Arka taraftaki mavi boyalı kapıdan içeri giriliyor. Girişteki geniş bölüm taş levhalarla kaplı ve beyaz badanalı. Duvarlar kar gibi. Mobilyası yok denecek kadar az odalar, evin boş ve terkedilmiş olduğu izlenimini veriyor. Cosmo perili bir ev tuttuğumuzu söylüyor. Ahşap bir merdiven, çatı katındaki asmanın çardak işlevi gördüğü terasa çıkıyor. Yanımızdaki minarenin şerefesinde cüce gibi bir müezzin. Bize o kadar yakın ki neredeyse yüz hatlarını seçmek mümkün. Ezan okunmaya başlamadan bize selam veriyor. – Çatıdaki asmanın altında buradaki ilk akşam yemeğini yiyoruz. Aşağıda Haliç’te, binlerce mavna birbirlerinin yanından geçiyor ve daha ileride, sağda, ufuk çizgisine kadar İstanbul şehri devam ediyor. Batan güneşin altında karşıdaki bulut kümeleri ateş rengi, bakır ve erguvani. Sabaha karşı kulağımıza, o zamana dek hiç duymadığımız tedirgin edici bir ses geliyor. Sanki uzaktan, bir meydanda ya da dağda toplanmış bir kalabalığın uğultusu bize kadar geliyor. Çatıya çıktığımızda göz alabildiğine uzanan, siyah-beyaz desenli, dalgalanan bir sayvanla karşılaşıyoruz. Güneye gitmekte olan sayısız leylek. Sabah Haliç kıyısında bir kahvede otururken hâlâ bundan konuşuyoruz. Yerden biraz yüksekteki üstü açık terasta iki ermiş gibiyiz. Büyük yelkenliler çok yakınımızdan geçiyor. Onları çevreleyen havayı hissediyoruz. Fırtına olduğunda, diyor lokanta sahibi, insan pencereyi kirişleriyle beraber yere indireceklerini ya da bir çiçek saksısını pervazdan düşüreceklerini sanıyor. — 17 Ekim: Yazdıklarımın azalmasının nedeni çok meşgul olmamız değil, bilakis, avârelik. Dün bir Türk sandalıyla Haliç’ten yukarı doğru gittik ve Boğaz’ın Anadolu yakasını sağımıza alarak yola devam ettik. Varoşlar geride kaldı. Ağaçlıklı kayalıklar, her mevsim yeşil kalan çalılarla kaplı tepecikler. Arada tek tük villalar ve beyaz boyalı yazlık evler. Bir kez çok sayıda yunus çevremizi sardı. Belki yüz, belki bin taneydiler. Büyük bir domuz sürüsü gibi burunlarıyla suyu tarıyor, çevremizde tekrar tekrar dönüyor, sonunda başlarını suya daldırıp kayboluyorlardı. Derin koylardaki dallar, dönenen akıntılı sulara kadar uzanıyordu. Onların altlarından geçtik ve birkaç kürek darbesiyle sessiz bir limana vardık. Rıhtımda iki adam bir zar oyunu oynuyordu. Etrafta başka kimse yoktu. Küçük bir caminin kapısına yaklaştık. İçerinin yarı karanlığında genç bir adam bir köşede oturmuş, Kuran okuyordu. Gözleri kapalıydı ve alçak sesle birşeyler mırıldanıyor, vücudunun üst kısmını öne arkaya sallıyordu. Odanın ortasında bir köylü ikindi namazını kılıyor, tekrar tekrar alnını yere yaslıyordu. Sonra, bana sonsuzluk kadar uzun gelen bir süre boyunca aynı pozisyonda kalıyordu. Ayak tabanları kapıdan vuran ışıkta parlıyordu. En sonunda ayağa kalktı, fakat ondan önce omuzlarının üstünden, ürkek ürkek sağa sola baktı — arkasındaki koruyucu meleklerini selamlıyor, dedi Cosmo. Gitmeye hazırlandık ve caminin yarı karanlığından limanın kum beyazı aydınlığına çıktık. Çöl gezginleri gibi elimizi güneşten kamaşan gözlerimize siper etmiş yürürken, karşımıza semirmiş bir horoz büyüklüğünde, gri ve şaşkın bir güvercin çıktı. Bunun peşinden dar bir sokağa girdik ve oniki yaşlarında bir dervişle karşılaştık.

Yere kadar uzanan, çok geniş bir elbise ve üstüne tam oturan, elbisesi gibi en iyi ketenden bir ceket giyiyordu. Bu olağanüstü güzellikteki oğlanın başında deve tüyünden, yüksek ve kenarsız bir şapka vardı. Ona Türkçe birşeyler söyledim ama hiç konuşmadan bize bakmaya devam etti. Eve dönerken kayığımız, koyu yeşil yapraklı ağaçlarla örtülü kayalıkların yanından kayar gibi geçti. Güneş batmıştı, deniz sanki gölgeli bir düzlüktü, fakat tepelerde tek tük ışıklar hâlâ yanıp sönmekteydi.

Kürek çekmekte olan Cosmo, buraya bir fotoğrafçıyla tekrar gelip derviş çocuğun fotoğrafını çekmek istediğini söyledi…

26 Ekimde Ambros şöyle yazıyordu: Bugün stüdyodan beyazlı çocuğun fotoğraflarını aldık. Sonra Chemins de Fer Orientaux ve Banque Ottomane‘dan yolculuğumuzla ilgili bilgi edindik. Ayrıca Cosmo’ya ve kendime birer Türk kıyafeti aldım. Akşam saatlerini tarifelere, haritalara ve Karl Baedecker’in yolculuk kitaplarına bakarak geçirdik.

İkisinin İstanbul’dan sonra izledikleri yol, ajandadaki notlardan anlaşılıyor, her ne kadar notlar giderek seyrekleşse ve bazı olaylara hiç yer verilmese de. Türkiye’yi boydan boya geçip Adana’ya oradan halep ve Beyrut’a gittiklerini sanıyorum. Yaklaşık ondört gün Lübnan’da kalmış olmalılar, çünkü ancak 21 kasımda Passage to Jaffa diye bir not var (Yafa’ya geçiş).

“

s. 121-9

W. G. Sebald, Göçmenler, çev. Natali Medina, İletişim Yayınları, 1999 [1993].

Ceyran, Kitaplar ve Bitlerle Hayatta Kalmak

Mehtap Ceyran’ın Mevsim Yas romanında geçmişten günümüze akan, şimdilerde yer yer şekil ve şiddet değiştirse de başkalaşarak süregiden pek çok acı var. Hem bu acılara sebep olan olaylara hem de acıların deneyimlenme biçimlerine dair de bir o kadar tasvir var. Ürpertici bir varlık bu romanın hikâyesi. Kendini hatırlatacak herhalde uzun yıllar, birkaç dilde birden…

Romandan bir parçayı buraya hatırat niyetine taşımak isteyince kıvırdığım sayfaları taradım, kitaplarla ilgili -birkaç pasajdan birisi- olan- ve kişinin korumayı başarabildiği özel alanına dair olan bu bölümü almak istedim. Ermeni gelin anneannenin, Fesla’nın şeytan tasviri babasının ve yaptıklarının, Taha’nın ya da birçok başkasının yaşanamayan aşkının, Sait’in oğlunun kemiklerine yolculuğunun, Zehra’nın ya da yan karakterlerin bitmek bilmez bunalımının, toplu mezarların, katliamların, fail-i meçhullerin, her tür şiddetin, sonsuz kasvetin, umutsuzluğa söndürülmüş izmaritlerin vb. yerine bu pasaj, ileride okurken daha iyi gelir ruha diye umdum. Çıkışsız romanda çıkış bulabilir miyim diye meraklandım.

“

Okulda ders dışındaki bütün zamanlarımı kütüphanede geçirir olmuştum. O gün eskimiş, yapraklarının uçları kıvrılıp çatlamış bir kitap buldum. Bu da diğerleri gibi kütüphaneye bağışlanmış olmalıydı. Ellerim titreyerek kitabı aldım. Medet öldürülmeden kısa bir süre önce, bu kitabı bana vermiş, “Sakla, zamanı geldiğinde okursun,” demişti. Babam o gece kitabı bulmuş, ablamın sanmıştı. Ablamı mutfak kapısının arkasında beklettiği sopasıyla öldüresiye dövmüş, kitabı yırtıp atmıştı. Bir an ablamın beyaz yüzünü, siyah saçlarını, her zaman dalgın bakan gözlerini hatırladım.
Senelerdir şehir kütüphanesinde arayıp da bulamadığım kitabı, yatılı okulun kütüphanesinin raflarından birinde bulmuştum: Kırmızı Pazartesi. Herkesin önceden işleneceğini bildiği bir cinayetin hikâyesi! Medet bu hikâyeyi kendi hikâyesine benzetmiş olmalıydı.
Kitabı alıp yatakhaneye kapandım. O gün akşam yemeğine inmedim. Kitabı bitirdiğimde ilk sayfasını yırtıp yedim. Bir süredir dokunmadığım bit şişeme tekrar sarıldım. Şişenin içindeki çürümüş bitlere bakarak saatlerce sayıkladım. Gece geç bir saatte sürünerek ranzamın altından çıktım. Yalınayak, parmaklarımın ucuna basarak tuvalete yürüdüm. Gürültü yapmadan kapıyı kapatıp sürgüyü çektim. Ne kadar zaman geçmişti, ne kadar süredir yazıyordum farkında değildim. Çıktığımda, tuvaletin bir duvarının neredeyse tamamını doldurmuştum.
Yatakhaneye döndüm, ranzamın altına girdim. Gece bitmek bilmiyordu. Bit şişelerimi incelemeye başladım. Birer parça kanlı çamura dönüşmüşlerdi. Yeni bitler edinmeye karar verdim.
Sabah güneş doğar doğmaz ranzanın altından çıktım. Bir iki gün önce önümdeki sırada oturan kızın saçlarının arasında hareket eden siyah bitler görmüştüm. Ders boyunca o bitleri takip etmiştim. Muhtemelen herkesten saklıyordu ve bunu benden başka kimse bilmiyordu. Müdür öğrenirse saçını kökünden kazırdı.
Kızın ranzasına doğru yürüdüm. Saat henüz çok erken olduğu için yatakhanedeki herkes hâlâ uyuyordu. Yavaşça uyandırdım onu. Şaşkınlıkla yüzüme baktı. Bitlerini istediğimi yazdığım kâğıdı uzattım. İzin verdi. Saçlarındaki bitleri ayıklayıp, şişelerime doldurdum, tekrar ranzamın altına girdim. Sabah okul idaresi ayaklandı. Müdür asabi davranışlar sergileyerek koridorlarda geziniyordu ama kimseyi sorgulamaya ihtiyaç duymamışlardı, müdür benim yaptığımı biliyordu. Disiplin kuruluna çağrıldım. İki öğretmen ve müdürden oluşan göstermelik kurulun karşısına geçtim. Müdür, kurulun tamamı adına konuşuyor, karar veriyor ve uyguluyordu. Bana bir şey sormadı. Yüzüme pis pis baktı. “Tuvaletin duvarına o yazıları kim yazmışsa bulup polise vereceğim,” dedi. Odadan çıktım.
İkinci hafta yine yazdım. Üçüncü hafta tekrar, dördüncü hafta tekrar… Her seferinde üzerinden bir kat boyayla geçiyorlardı. Müdür ispatlayamadığı için bir şey yapamıyordu.

“

Mehtap Ceyran, Mevsim Yas, Sel Yayınları, 2018 [2017], 4. basım, s. 196-7.

Han, Adorno, Uykusuz Gece ve Zamanın Ufalanışı

Bu pasajı seviyorum, Minima Moralia’ya da gittim buradan, uykusuz gecelerde ânın deneyimi üzerine düşünerek vakit geçirilebilecek fikir kırıntıları ve bağlar içeriyor. Gözler faltaşı gibi açıldığında Cioran’a yürüyüp gelse insan, biraz yorulur ve tükenir, uykuya dalabilir. Hiç mümkün değilse uyumak, o kadar yönetilmemişse zaman, yine de çok tedirgin değilse zihin, belki bir gün Proust okumaya bile başlayabilir bazı gözler.

”

Vaadini yerine getirmiş zamanın karşıt imgesi içi boş bir süreme genişletilmiş, başı ve sonu olmayan bir zamandır. Boş sürem zamanın sürüklenmesinin karşısında değil, hemen yanı başındadır. Sessiz sedasız bir formdur ya da hızlandırılmış edimin olumsuz tarafıdır, yani içi boş bir edimin zaman formudur. Hem içi boş sürem hem de zamanın sürüklenmesi zamansızlaştırmanın (Entzeitlichung) sonuçlarıdır. Hızlandırılmış edimin huzursuzluğu uykuya kadar sızar. Geceleyin, uykusuzluğun süremi olarak devam ettirir kendini. “Uykusuz gece: İşte en kısa formülü, içi boş zamanın geçişini unutmaya çalışır ve tan ağartısını boşuna beklerken hiç sonu gelmeyecekmiş gibi uzayan azap dolu saatlerin. Ama uykusuz gecelerin asıl korkunç olanlarında, zaman sanki büzüşüp ufalmıştır ve avuçlarımızın arasından verimsizce kayıp gidiyordur. … Ama saatlerin bu büzüşmesinin açığa çıkardığı şey, vaadini yerine getirmiş zamanın tersidir. Eğer ikincisinde deneyimin gücü sürenin efsununu çözerek geçmişi ve geleceği şimdide topluyorsa, telaşlı uykusuz gecede katlanılmaz bir korku demektir süre.” (10) Adorno’nun “telaşlı uykusuz gece” ifadesi bir paradoks teşkil etmez çünkü telaş ve içi boş sürem aynı kaynaktan çıkar. Günün telaşı içi boş bir form olarak geceye hükmeder. Şimdi bütün dayanağından, dayanacağı her tür kuvvet çekiminden yoksun bırakılmış zaman ileri doğru atılır, durdurulamaz biçimde akıp gider. Zamanın bu şekilde sürüklenip gitmesi geceyi içi boş bir süreme dönüştürür. İçi boş zamanın geçişine maruz kalınca uyumak imkânsız olur.

İçi boş sürem eklemlenmemiş, yönetilmemiş zamandır. Ne anlamlı bir önceye ve sonraya ne de anılara ve beklentilere yer vardır bu zamanda. Zamanın sonsuzluğu karşısında, kısacık insan yaşamı bir hiçtir. Ölüm, yaşamı uygunsuz zamanda sonlandıran bir dış güçtür. İnsan hep vaktinden önce, hep uygunsuz bir zamanda ölür. Yaşamdan, insanın yaşam süresinden meydana çıkan bir bitim olsaydı bir güç teşkil etmezdi ölüm. İnsanın yaşamını sonuna kadar yaşamasını, tam zamanında ölmesini sağlayacak tek şey budur. Kötü sonsuzluğa karşı bir sürem, anlamlı, vaadini yerine getirmiş bir zaman üretecek tek şey, zamansal bitim formlarıdır. İyi bir uyku da nihayetinde bir bitim formudur.

Proust’un Kayıp Zamanın İzinde‘si anlamlı bir şekilde şöyle başlar: Longtemps, je me suis couché de bonne heure / Uzun zaman, geceleri erken yattım. Almanca çeviride “bonne heure” neredeyse tamamen ortadan kalkar. Zaman ve mutluluktan çok daha kapsamlı bir sözcük söz konusudur oysa (bon-heur). İyi zaman anlamına gelen bonne heure, uyumanın mümkün olmadığı kötü sonsuzluğun, içi boş, yani kötü süremin tam zıddıdır. Zamandaki yırtılma, herhangi bir anımsamaya da geçit vermeyen zamanın radikal süreksizliği ıstırap veren bir uykusuzluğa yol açar. Romanın ilk pasajları ise mutlu eden bir süreklilik deneyimini tasvir eder. Hafıza ve algı imgelerinin huzur veren akıcı maddesi içinde uyuma, rüya görme ve uyanma arasında salınma, geçmişle şimdi arasında, katı bir düzenle gayriciddi bir karmaşıklık arasında serbestçe gidip gelme hali sahnelenir. Kahramanı içi boş bir süreme iten bir zaman yırtılması söz konusu değildir. Uyuyan kişi zamanla oynayan, onda gezinen, ona hükmeden biridir daha çok: “Uyuyan kişi, saatlerin akışından, yılların ve dünyaların sıralanmasından oluşan bir halkayla çevrelenmiştir.” (11) Arada bir düzensizlikler ve irkilmeler de baş gösterir. Ama hiçbiri bir felakete yol açmaz: Her zaman “iyilik meleği kesin bilgi” yardıma koşar: “… gecenin ortasında uyandığım zaman, nerede olduğumu hatırlamadığım için, ilk anda kim olduğumu dahi bilmezdir, … ama sonra, hatıra denen şey … kendi başıma içinden çıkamayacağım bu boşluktan beni çekip almak üzere gökyüzünden uzatılmış bir yardım eli gibi bana geri dönerdi, uygarlığın asırlarını bir saniyede aşıverirdim, petrol lambalarının, ardından devrik yakalı gömleklerin hayal meyal görünen bulanık suretleri, benliğimin esas özelliklerini yavaş yavaş tekrar bir araya getirirdi.” (12) Uykusuzlukta, içi boş süremde musallat olan tipik sesler, dışarıdan gelen ilgisiz, adsız gürültüler ya da duvar saatinin yüksek tiktakları yerine, ahenkli bir ses çalınır kulağa. Gecenin karanlığı da bir kaleydeskop gibi renkli ve canlı görünür göze: “Tekrar uykuya dalardım, ara sıra, bir-iki saniyeliğine, doğramaların canlıymışçasına çıtırdamasını işitecek kadar, gözlerimi açıp karanlığın kaleydeskopuna bakacak kadar, gözlerimi açıp karanlığın kaleydeskopuna bakacak kadar, anlık bir bilinç ışıltısı sayesinde … uykunun tadına varmaya ancak yetecek kadar kısa sürelerle uyanırdım.” (13)

”
(10) Theodor W. Adorno, Minima Moralia, çev. Orhan Koçak, Ahmet Doğukan, İstanbul: Metis, 1998, s. 169-70.
(11) Marcel Proust, Kayıp Zamanın İzinde, 1. Cilt, Swann’ların Tarafı, çev. Roza Hakmen, İstanbul: YKY, 2010, s. 9.
(12) A.g.y., s. 9-10.
(13) A.g.y., s. 8.

Byung-Chul Han, Zamanın Kokusu: Bulunma Sanatı Üzerine Felsefi bir Deneme, çev. Şeyda Öztürk, Metis Yayınları, 2018 [2009], s. 17-9.