Berlin IV

İzlediğim filmler arasında Berlin’e dair hatıramda en çok yer eden film en eskisiymiş, Berlin: Symphony of a Great City, 1929. İnternette çeşitli müzikli versiyonları mevcut. Bu etki sadece filmin kendisiyle ilgili değil, her etki bırakan şey gibi etrafını çevreleyenlerden ileri geliyor. Yüksek lisansta aldığım dersler arasında en ilgimi çeken tartışmaların gerçekleştiği derslerden biri olan Cinema and The City dersinin ilk haftalarında izlemiştik. Bir yandan modernite ve kentler üzerine metinler okuyor bir yandan da daha önce haberimiz olmayan acayip filmler izliyorduk. Sinemayı seven ve farklı hatlardan bir şeyler bilen ama çoğu şeyi hiç bilmeyen interdisipliner sınıfımız için çok ufuk açıcı bir ders olmuştu. Dersten aklımda kalan diğer iki iyi film, sonradan takip edememiş olsam da city-essay’in bir örneği Patrick Keiller’in London’ı (1994) ve kült/anaakım olsa da o zamanlar kabuslarıma girdiğini ancak şimdi hatırladığım iki karakteri içeren Midnight Cowboy olmuştu.

Geçmişe dönüşün başladığı yerde aklıma hep yeni bir şey yaşayıp yaşamadığıma dair bir soru geliyor. Bu filmi anmaya çalışırken fark ettim. Yepyeni bir yere gelmişken neden geçmişte iz bırakan şeylere doğru yol alıyorum? İlk düşüncem Berlin: Symphony of a Great City’nin bir trenle Berlin’e girerek bahsi demiryollarından doğru açmasıydı. Man with a Movie Camera ise film gösterimiyle açılıyordu. Bunların yanına o günlerde not aldığım Manhatta‘nın tamamını ise yıllardır hala izlememişim. Ulaşım ve gösteriyle başlayan iki film çokça fabrikalar ve sokaklar üzerinden kent yaşamına dair enstantanelerle ilerliyordu. Burada birkaç kere dolaştığım Park am Gleisdreieck’ın içine yayılmış tren rayları ve parkın içinden ve üstünden geçen demiryolları bana Ruttmann’ın filminin açılışını hatırlattı. Berlin endüstriyelleşme ve bugünkü anlamıyla modern kentlerin oluşumunu, yıkımını ve yeniden yapılmasını pek çok tartışma ve mücadeleyle yaşamış bir kent olsa gerek.

Enine doğru görece geniş ve aktif bir cadde ve üstünden geçen metro hatları, boyuna doğruysa bizzat içinden geçen birçok demiryoluyla bölünen Park am Gleisdreieck oldukça yeni bir park. İlk bölümü 2011’de, tamamı ise 2014’de açılmış. Parça parça, her yerine girip dolaşamadığım, haritadaki görünüşünden daha küçük bir boyutu ve aslında bambaşka bir organizasyonu olan bir yer, haritanın o boyalı yeşillik temsilinden çok uzak. Parkın girişlerinden birinde yer alan bilgilendirici tabletleri okudum ama 19. yy’da demiryolları ve kentin tasarlanışına dair plancılar, halk ve demiryolu işletmeleri arasındaki çatışan çıkarlarla örülü tarihinin hikayesini henüz tamamen anlayamadım. Şu anki hali, endüstriyel alanla yeşil rekreasyon alanının garip bir birleşimi. Yakınındaki Anhalter tren istasyonunun II. Dünya Savaşı’nın hasarlarıyla kullanılamaz duruma gelmesiyle uzun süre atıl konumda kaldıktan sonra bölge sakinleri ve bir yeşil Berlin inisiyatifiyle çeşitli kurumlardan destek alınarak yapılmış. Burada sanırım kamu ve sivil toplum işbirliğiyle kamusal alanlara dair kararlar alınması gibi bir pratik işliyor. Havaalanından çevrilme Tempelhof sahası da buna örnek olabilir. İlk karşılaştığımda daha naifçe bu “ev kira, semt bizim” pratiğinden çok etkilenmiştim ama buradan bir arkadaşımla konuşunca asıl karar alıcıların atıl durumdaki bölgenin çevresine evler diken ve oralarda yaşamaya başlayan orta/üst sınıflar olabileceklerine dair bir uyarıyla olup bitene eleştirel yaklaşabileceğimi öğrendim. Parkın tarihini anlamaya çalışırken anlayamadığım yerlere takıldıkça doğru dürüst teorik ve tarihsel okuma yapmadan öylece dolaşarak ve çevreyi seyrederek bir şeyleri anlamanın en azından benim için pek mümkün olmadığını fark ettim.

İnsanların parklarda veya sokaklarda sürekli sağlık merkezli aktiviteler peşinde olması kafamı kurcalıyor. Önce bunu kültürel bir fark olarak görüyordum yani Avrupalılar sağlıklarına çok dikkat ediyor diye düşünüyordum fakat zamanla bunun sınıfsal yanlarını da fark ettim. Belki bazıları daha keskin gözlemliyordur fakat bana yeni bir yere gidince henüz o kültürün kırılımlarından bihaber olduğum için gözlemlediğim tüm farklar kültürel geliyor.

Şimdiye kadar sadece bu parkta tanık olduğum sportif aktivitelerin dizini: koşanlar, paten ve kaykay kayanlar, bisikletliler, basketbolcular, boks ve tekvando yapanlar, frizbiciler, her türden fitness çalışması, uçurtma uçuranlar, açık alan masa tenisçileri –çok özeniyorum, metal telli bir örnek masa tenisi masalarında oyun oynayan bu insanlara–, hafif curling’e benzeyen Fransız menşeili pétanque (?)  oynayanlar, tahta raketlerle paddle ball (?), yere takılı yaylanan ağın üzerinde voleybol benzeri spikeball oynayanlar… Parkta bira içip muhabbet etmek dışında bu kadar çeşitli şeylerin yapılıyor olması dar hayal dünyamı genişletti. Gerçi Maçka Parkı’nda slackline kurup çok eğlenmiştik bir kere, çocuklar da gelmişti hoplayıp zıplamıştık. Sonuç olarak parkı bir ay boyunca gözlemledikten sonra yeterince heveslendim, hareketsiz ya da sadece yürüyüşle geçen ayların ardından ilk kez koşmaya çıktım. Sırtımı incittim.

Yine de

Gleisdreieck Parkı’nda geceleri yürüyüşe çıktığımda karanlığın içinde yer yer metro ya da trenlerin geçtiği anlarda bir anlığına parkın da aydınlanıp sönüvermesiyle oluşan görüntüden etkilendim. Havanın soğukluğundan dolayı gidip çimenlerde uzun uzun oturmadım henüz ama yürürken bile o anlık aydınlanma ve sönme garip bir his uyandırıyor. Dün gece ilk defa her yürüdüğümde basit ama anıtsal ahşap tasarımlarına hayran olduğum salıncaklardan birinde sallandım. Özlemişim bu duyguyu, daha doğrusu geçenlerde bir arkadaşımın bebeğini sallarken özlediğimi hatırlamıştım. Salıncağın yanında tek başına bir ağaç, onun ardında da üstten geçen tren rayları. Işıklar belli aralıklarla çimenleri yakıyor. Böylece park geceleri başka bir atmosfere bürünüyor. Tek tük insan geçiyor. Burada yaşayan bir fare, tavşan ya da sincap olmak ne kadar farklı bir programlanma anlamına geliyor diye düşünüyorum. Metro saatlerine bağlı bir kaçışma… Karanlıkta seçemiyorum, gözüm de tam görmüyor. Gece yarısında hala squat çalışanlar ve günlük egzersizlerini tamamlayamaya çalışan insanlar var. Çoğu kişi geceleri koşuya çıkıyorlarsa kendi üzerilerine veya evcil hayvanlarını dolaştırıyorlarsa onların boyunlarına kırmızı ve mavi ışık saçan lambalar takıyorlar. Böylece kimse kimseyle çarpışmıyor.

Berlin III

Lidl lohnt sich

Yakınında olmayı sevdiğim ilk yer, Landwehrkanal

 

Kaldığım evin 150 metre ilerisinde küçük bir otopark var. Geniş Yorckstraße’nin adının Goebenstraße olarak değiştiği yerde -bu uzun kesintisiz caddenin adı yürüdükçe sürekli değişiyor, bir düzine aracın park edebileceği açık bir alan. Otopark ve cadde arasında kabinsiz bir ankesörlü telefon, parkın öte tarafında da 50 cent’e kullanılabilen bir tuvalet kabini var. Parkın iki yanında da turuncu sokak çöpleri duruyor, birisi hemen göze çarpan bir yerde, diğeriyse ışık görmeyen bir kuytuda. O yüzden ilki hep dolu ve etrafına çöp saçılıyken diğeri püripak duruyor. İlkinden sarkan bir muz kabuğuna iki gün art arda sigara söndürdükten sonra diğerini fark ettim, o gün bugündür kuytudakini kullanıyorum. Etrafta insanlar varken oraya çöp attığımda belki onlar da fark edip iki çöp kutusunu dengeli kullanmaya başlarlar. Telefonun ve görünür olan çöpün yanında birer de bank var.

Tuvalet kabinini henüz hiç kullanmadım ama dışarıdan görünüşü çok temiz ve şık, kapısının hemen yanında birkaç kilometrelik bir çapı olan dijital fakat etkileşime kapalı bir kent haritası var. Gece ışıl ışıl parlıyor. Oyunlaştırdım, kapsadığı haritadaki bütün sokakları yürüyorum, sonra tekrar dönüp yürüyüşü yerleştiriyorum. Bugün doktora gittiğimde yazılımcı olduğumu ve laboratuvar ortamını dijitalleştiren bir şirkette çalıştığımı söyleyince doktor ‘ah, bilmem mi’ gibi bir hareket yaparak Almanya’da dijitalleşmenin çok sorunlu ve gecikmiş olduğundan dert yandı. Türkiye’de kapısında kent haritası bulunan bir tuvalet görmedim ama öte yandan dijital bankacılıkta Türkiye veya birçok başka ülke Almanya’dan iyi durumda denir hep. Burada asıl sebebin tam ne olduğunu bilmiyorum, sanırım bir güven sorunu var fakat dijitalleşmeme ya da ağırdan alma direncinde bana etkileyici gelen bir yan var. Bu veya herhangi bir teknik dönüşümün bedellerine dair bir çekince olabilir belki altında. İlk baktığım kaynaklarda dijitalleşmeyi öne koymayan devlet politikaları, şirketlerin olası yüksek maliyetlerden çekinmeleri, uzman ve know-how eksikliğinden bahsediliyor.

Leon Seibert | Unsplash

Sigara içmeye çıktığımda hemen hızlıca buraya geliyorum, biraz volta atıyorum. Taşınmadan hemen önce, evden çalıştığımı kısa bir süre gözlemleyen annem işe ara verdiğim bir anda kalkıp evin içinde yürüdüğümü ve pencereden dışarı sarkıp sigara içtiğimi görünce, “ne kadar hapishane gibi” demişti. Otoparkın görüş açısını seviyorum. Bir üçyol kesişiminde olduğu için birkaç sokağı birden görüyor. Cadde geniş, etrafı açık, eğer o sırada güneş gökyüzündeyse burayı güzelce aydınlatıyor, ısıyı dolayımsızca alabiliyorum. Park -otopark gittikçe hayalimde parklaşıyor- gündüzleri küçük bir dinlenme noktası işlevi görüyor. Genelde paketçiler ve kargo çalışanları bisikletlerini çekip, banka oturup meyve ya da pakette tatlılar yiyorlar. Kısa kalıyor, dinlenceleri bitince hemen yola koyuluyorlar. Akşam üstü bir iki bira içen ya da akşam yemeğini yakındaki Hisar Döner’den almış kişi ve gruplar konaklıyor. Saatler ilerledikçe önce kısa süreliğine ilksel amacına, mecburi tuvalet ihtiyaçlarına cevap veriyor, sonra sevişme ve uyuşturucu kullanma ve satış yapma mekanı olarak sessiz sakince hizmet verdikten sonra belli bir saatte atık toplayıcılarının ısınma ve topladıklarını biraz daha sıcak bir ortamda ayıklama mekanına dönüşüyor. Ben henüz Almancayı sökemediğim için nasıl olduklarını soramıyorum kimseye. Fakat bana iki kere “tuvalete mi gideceksin” diye sordular. Sanırım param yoksa vermeyi teklif edeceklerdi. Tuvaletin dolu olup olmadığını soracak olamazlar çünkü kocaman yazıyor besetzt diye. Tam emin olamadım neden sorduklarından. Birileri içeride çok uzun süre kaldığında kapıda insanlar birikiyor ve bağırış çağırış başlıyor. Bir kere yaka paça çıkarılıp altı yedi polis tarafından duvara yaslanan bir delikanlı vardı, yarım saat orada mücadele verdikten sonra salıverildi. Giderken sürekli dönüp bağırıyordu. Ama işte ne dediğini anlayamayınca altyazısız film gibi geçip gidiyor.

Taşınmadan birkaç önce kalacağım yer belli olduğunda Schöneberg civarlarında Google Maps’in sarı figürüyle birlikte dolaşmıştım. Şansıma bu civarın kayıtları hep 2008 yılından kalma. İstanbul’un sokak görünümleri genelde son birkaç yılda çekilmiş oluyordu. Fotoğrafta ağaçların olduğu yer otopark, o zaman yokmuş sanırım ya da yapraklardan görünmüyor fakat ağaçlar yapraklarını dökmüş bir şekilde duruyorlar hala. Kırmızı çantalı bisikletlinin arkasında da telefon görünüyor. Sadece sokaklarında 400,000’den fazla ağaç bulunan ve her sonbaharda 80,000 tonluk yaprak döken Berlin’de de sanırım benim de parçası olduğum göç sebebiyle inşaatlar epey fazla, altyapı çalışması da çok var, belki belediye de pandemiden istifade ediyordur. Şantiye görünümünde İstanbul’la yarışamaz fakat yine de sık sık kaldırımların kapatıldığı ve binaların etrafına iskelelerin kurulduğu yerlerden geçiyorum. Kaldığım bina 19. yy. sonlarına doğru yapılmış, askeri lojman gibi bir şeymiş. Beşiktaş’ta oturduğum evden daha eski bir evde oturamayacağımı düşünürdüm, mümkünmüş. Fotoğraftaki karşıdan karşıya geçme noktası şu an inşaat halinde, kullanılmıyor. Tarihe ucuz notlar düşmek istiyorum. Buradaki fotoğrafların artık geçersiz olduğunu ilk fark ettiğimde aklıma Google’a mail atıp çekimlerde kullandıkları lensleri sormak ve bir yerden bulup onların bakış açılarından (tek bir bakış açıları olmasa da, olanlardan seçerek) aynı mekanların güncel fotoğraflarını çekerek bir yakın geçmiş/şimdi karşılaştırması yapmayı düşündüm. Önce böyle bir şeyle uğraşmak komik geldi, sonra böyle bir fikrin aklıma gelmesi trajik. Oh, reverse Žižek.

Burada Berlin’e taşınmayla ilgili bir şeyler yazdıktan sonra bir iki arkadaşım ve yüz yüze tanışmamış olsam da internetten iletişim kurabildiğim bir iki kişi yazdığım şeyleri okuduklarını söylediler. Bu beni çok heyecanlandırdı. Bu sanırım birine ya da bir arkadaş grubuna karşı direkt hitap eden pratik bir niyetle yazmadığım bir şeye, yani ortaya bıraktığım bir metne daha önceden hayatımda asla birileri tarafından yanıt verilmemiş olmasından kaynaklanıyor. Değişen, göçe ve teknolojiye uyarlanan bir iletişim biçimi olabilir, vuruş sayısı fazla olan bir sosyal medya. Böyle olunca da hemen bu Berlin’e taşınma ve bunun hakkında bir şeyler paylaşma meselesini ciddiye almaya, doğru düzgün bir şeyler yazmaya çalışmaya karar verdim. Yazdıklarıma ve hissettiklerime bir baktım, yeni bir şehre geldikten sonra ilk düşündüğüm şeyleri tekrardan fark edince bir iğrenme ve utanç duygusu hissettim. Başka neler yapabilirim diye düşündüm. Bulamadım. O yüzden bugün bu basıncı saptırmak için aklıma ilk gelen şeyi yazmaya karar verdim. İyi ya da aslında sahip olamayacağım bir şeyi yapmaya çalışınca hiçbir şeyi beceremiyorum ama eşelenmek en azından birden alakasız bir şeyi keşfetmeye olanak veriyor.

Berlin II

Buraya yerleşeli birkaç gün oldu. Üç aylık geçici bir sözleşmeyle eşyalı bir dairede kalıyorum. Ev sahibi evin içini IKEA tasarım evlere karşı eleştirel ve zanaatçi bir niyetle, parçaları tek tek bulup toplayarak, kişisel bir tasarım zevkiyle hazırlamış. Piyanist, piyano öğretmeni (Isabelle Huppert yine göz kırpıyor). Son beş altı yıldır yaşadığım, her yağmurda damlatan ve şişmeleri sürekli ilerleyen tavanıyla, çatının toptan tamirinin her an kentsel dönüşüme girerek yıkılabileceği ihtimaliyle ertelendiği ama benim de bir türlü çıkmaya ikna olamadığım apartmandaki kiralık daireye göre daha şık diyebileceğim bu ev bana 48 saat içinde bir soru sordurdu. Acaba şimdiden ev sahibiyle konuşup 3 aylık kira sözleşmesini 6 aya uzatabilir miyim?

Sigara içemediğim, büyük kapısını sesli çarpmamak üzerine uyarıldığım, içinde yürürken parkeden çıkan seslerden dolayı az ses çıkaran bir terlik aldığım bu eve bir anda “ben burada daha uzun süre kalayım” duygusunu atfetmeme yol açan şey ne diye düşünüyorum. Anlaştığımızdan daha uzun süre kalmayı teklif etme düşüncesi geldikten biraz sonra bu ev sorgusu geldi hemen aklıma. Küçükken sık sık taşınırdık, üniversite sonrasında da üç dört kere taşındım. Bir yerde kalmak mı istiyorum gitmek mi hiç emin olamadım ama genelde gitme düşüncesini taşıyıp daha uzun kaldım.

Geçici olduğu başından belli bir mekanda yaşamak ve gerçekten evim dediğin bir yerde yaşamak arasındaki ayrımı biraz düşününce aklıma bir fikir geldi. Olur da sürekli otel odası veya eşyalı geçici yerlerde kalarak yaşamı idame ettirmeyi başarabilirsem, bu sırada da para biriktirebilirsem belki 15-20 yıl içinde bir ev sahibi olabilirim. Böylece çalışamaz duruma gelip ya da bir kriz sırasında kirayı ödeyemeyip çıkarıldığımda gidecek bir yerim olur. Berlin’e yolculuktan bir gün önce, Taksim’den kalkan bir 559c otobüsünde henüz o gün evsiz kalmış birisiyle tanıştım, Invisible People’da dinlediğim hikayelere çok benziyordu anlattıkları, ilk defa sanal olarak değil de kanlı canlı bir şekilde dinledim, göçmeden bir gün önce. Pandemiyle birlikte düzenli gelirini ve o sıralarda annesini kaybedip birkaç yıldır kaldığı otelden çıkmak zorunda kalan yetmişlik bir adam ve market arabasına yüklenmiş bir tomar kıyafeti.

İlk cumartesi günümde önce Crellemarkt’a gittim, Orta Doğu sponsorluğunda bir semt pazarı. Domates, marul, brokoli, patlıcan ve minicik kabaklar aldım. Bu kabakları daha önce sadece yemek tarifi videolarında görmüştüm. Minicik kabaklara karşı dev salatalıklar. Pazarla ilgili kendisinden daha ilginç olan yan, hemen yanındaki tren raylarının altına kurulan kaçak mal pazarıydı. Köprü altında küçük çantalarda şampuan, çikolata, parfüm, çam fıstığı gibi tamamen rastgele şeyler satanlar. 2018’den beri nasıl kaldırırız burayı diye düşünüyorlarmış. Şampuana markette o kadar para verdiğime üzüldüm. Buraya her hafta sonu uğrayacağım.

Bugün ofise gittiğim üçüncü gün, Berlin’e taşınalı da iki hafta oldu. Şimdiye kadar dışarıdan sadece iki kere yemek yedim, evet ikisi de döner. Evde yemek hazırlama pratiğimi bozmamaya çalışıyorum. Bir kere bozarsam tamamen bırakıyorum ve geri dönülemez şekilde dışarıda yemek yemeye başlıyorum. Şu an pandemi tedbirleri sebebiyle her yerde oturmak yasak olduğu için sokaklar ekmek arası bir şeyler yiyen insanlarla dolu. Bir dönerci varsa yakın çevresine bu koku sinmiş oluyor.

İstanbul’dayken bu yemek söyleme pratiği sadece sağlıksız oluyordu fakat buradaki fiyatlardan şimdilik anladığım hem sağlıksız hem de maliyetli olacağı. O yüzden pazardan sebzelerimi alıp evde dandik yemeklerimi yapıyorum. Tıpkı Balkan Lokantası’nda olduğu gibi, yaptığım yemeklerin hepsinin tadı birbirine benziyor. Tariflerini yazsam neredeyse 70%’i ortak çıkar, aynı açılışa sahipler. Yağ, soğan, salça, sarımsak ve sonrası… Lezzeti değiştiren nüansları da bilmiyorum. Salt, fat, acid, heat feat. ısıt, kaynat, kavur, yakma.

Geçen perşembe günü ofise gittiğimde öğle yemeği için birisi döner yemeyi önermişti. Almancadaki kelime oyunu sebebiyle perşembe günleri bazı dönerciler indirim yapıyorlarmış, 2.5 €’ya bir döner yedik öğlen. Şimdiye kadar Avrupa’da yediğim dönerlerin Türkiye’den en temel farkı salata-yoğun olmaları. Bu salata-yoğunlukları onları bir açıdan sağlıklı tüketim segmentine sokuyor sanırım. İlk izlenimime göre Berlin’deki hızlı yemek kültürü döner-falafel-hellim üçgeninde ilerliyor. Falafel hellim vejetaryen döner olmuş gibi. Hangi kültür ya da mutfaktan geliyor olursanız olun kendi tarzınızla bu ürünleri piyasaya sunabiliyorsunuz. Sudan mutfağıyla Türk mutfağını farklı soslarla aynı potada eritiyor. Çiğ köftenin vegan dostu markalanışı da beslenme maliyetleri ve kültürel farklar arasında sorular yarattı kafamda. Etsiz çiğ köftenin yolculuğu Türkiye’den başlayıp buraya gelirken kat ettiği bütün dönüşümler açısından ilginç.

Tekel’deki (Späti’deki) abiyle tanıştık, geldiğimden beri oturup muhabbet edebildiğim ilk yabancı oldu. Çok güleryüzlü bir şekilde karşıladı beni, birkaç saat konuştuk, hayat hikayelerimizi paylaştık. İlk on dakikada birbirimizi politik olarak anlamaya çalıştık sanırım, burada böyle bir durum olduğunu seziyordum, doğruladım. Kürtler ve Türkler önce bir tartıyorlar sen kimsin diye. Birkaç gün gitmedikten sonra bir daha uğradığımda “öyle bir gelip konuşup bir daha uğramayınca bu eleman ajan mı diye düşündüm” dedi. Hayatımda ilk defa yediğim bir meyve ikram etti, kaki diye. İlk çağrışımı hurma olsa da biraz elma ve şeftali karışımı gibime geldi. Cennet meyvesiymiş, duydum ama görmemiştim, bir ara pazarda pahalı fakat çok sağlıklı diye konuşulduğunu duymuştum. İnternette bakınca Trabzon Hurması olduğunu öğrendim. Gitmek tabi aslında biraz da geri dönmek. Yeni bir şey öğrenmekten ziyade geçmişte bilmediğin bir şeyi daha fark etmek.

Tembellik ettiğim için bir türlü doğru düzgün Almanca çalışamıyorum. Dili sanki gerilla yöntemlerle öğrenebilirmişim gibi sahte bir inancım var. Sürekli Almanca rap dinliyor ve biraz da film izliyorum (Bu rap alemine dair konuşmak ve bir şeyler paylaşmak isteyen kimse var mıdır acaba?). Berlin Alexander Meydanı’nı okudum, şimdi Fassbinder’in dizisine başladım, modern bir uyarlaması da varmış onunla devam edeceğim. Franz Biberkopf belki de yeni bir şehre taşındığımda yoldaş olarak seçebileceğim en baştan kaybeden karaktermiş, her zamanki gibi hatalı bir seçim. İyi edebiyat, boktan yaşam. Babylon Berlin’i de izlemeyi başarırsam izleyeceğim.

Farocki’nin A New Product’ını izledim, geldiğimden beri izlediğim en iyi filmlerden biriydi. Gelmeden önce birkaç arkadaşla Sennett’in Karakter Aşınması’nı okuyup konuşmuştuk, o hattın yönetici tarafına dair korkunç tasarımları ortaya soğukkanlı bir şekilde dökmüş diye düşündüm. İş ortamındaki o tasarlayıcı ve hükmedici dili toplantıları çektiği açılarla ve sürekli rahatsız edici bir etki uyandıran taraflı montajıyla, yani bir filmin/videonun birincil araçsal aygıtlarının dışında hiçbir sözel müdahaleyi kullanmadan aktarmasıyla temasını ve pozisyonunu kabak gibi ortaya koyması çok hoşuma gitti. Çalışma ortamının tasarımına dair geçmişteki büyük geri sıçramalar kadar olmasa da yıkıcı bir zamanda yaşıyoruz. Zaman-mekan sıkışmasına dair tartışmalar bugünün uzaktan çalışma günlerini kehanetçi bir şekilde öncelemişti. Gece aydınlatılan fabrikaları, üretim bandını, ofis ortamını ve birçok başka mekanı tasarladınız şimdi de uzaktan çalışmayı tasarlıyorsunuz, kolay gelsin.

Ev sahibi bir gün çaya davet etti. İkinci yabancı. Bir şekilde rantiye ilişkisinin ötesine geçebildik diye umdum, belki yanlış okumuşumdur. Karşılıklı kitap önerilerinde bulunduk, kim neyi okur bilmiyorum ama bana iki yazar tanıttı. Adını The Reader’dan duyup okumadığım Bernhard Schlink’in yanı sıra Jakob Wassermann ve Martin Suter’i önerdi. Wasserman’ın İngilizce bir çevirisine erişemedim ama Mann çağdaşı ve benzeri dediği için merak ettim. Suter’in ise bir romanının çevirisini okumaya başladım bugün, sanki bir budala romanı gelebilir diye heyecanlandım. Ben de ona Peter Stamm’ı önerdim, bakalım sohbet devam edebilecek mi. Filmlerde de sonunda hep ertelediğim Fassbinder ve Wenders’lere dönmeyi planlıyorum. Handke’nin Solak Kadın’ının filmini ve Kluge’nin çok uzun isimli ajanlı filmini kötü buldum ama korsan yasalarını çiğnemeden iyi Almanca filmler izlemeye çalışacağım. Torrent’in cezalandırıldığı bir yerdeymişim.

Kent kapalı ama kaldırımlar ve parklar hala açık, ne olur kapatmasınlar

Berlin I

29 Ekim 2020, Perşembe. Bir öğleden sonra Berlin’e vardım. Birkaç gün sonrası için kısmi karantina edildi. Almanca bilmediğim ve yıllardır yurt dışına çıkmadığım için kendimi 32 yaşında bir bebek gibi hissediyorum. 24 saat kadar vakit geçirdim henüz. Herkesi evden çalışmaya davet ediyorlar. 3 aylığına tuttuğum evde gün boyu oturulabilecek bir çalışma sandalyesi yok. İkinci el bir şeyler bulsam ya da şirketten alabilsem iyi olur.

Ev Schöneberg’in Kreuzberg sınırında. Yirmi metre yakınımdan geçen tren yolu ayırıyor ilçeleri. Ataköy ve Şirinevler’in komşuluğu aklıma geldi. Bazen beş dakika bazen yarım saatlik aralıklarla trenler geçiyor. Memleketteki kadar gürültülü değil buranın trenleri, Üç Maymun’daki ev gibi değil yani, sallanmıyor hiç. Burası da Türkiye’den gelenlerin yoğun yaşadığı bir yermiş. İlk saatlerimi temel gıda ihtiyaçlarımı edinmeye ve bunları nerelerden almam gerektiğini saptamaya harcadım. Birlik Marketler’deki çalışanlar ilk sorularıma cevap oldu. Erikli su, Gazi kaşar ve yoğurt, Ekonomik marka yeşil mercimek, Baktat yeşil zeytin ve temel sebzelerden birer ikişer aldım. Alışverişin kelimesi: grün/e. Zeytin ve mercimeği niteliyor. Çarşamba ve Cumartesi günleri pazar kuruluyormuş, asıl alacaklarını orada almalıymış insan, marketlerden acil şeyleri almak gerekirmiş. Crellemarkt, potansiyel Beşiktaş Pazarı.

Sonrasında da yıllar öncesinden hatırladığım Lidl ve Aldi’ye rastladım. Etiketlerdeki yazıları anlayamadığım için bir sürü çeşit Saskia mineralli sudan ve biralardan birer örnek edindim; zeytinyağı, yumurta, şampuan, diş macunu gibi şeyler aldım, ürünleri tek tek, itinayla deneyeceğim. Fişleri de bir dokümana geçirdim. Neyin ederinin ne olduğunu anlamaya çalışmak bana biraz garip geliyor. Bir şeyin ne kadar olduğunu hissedebilmek gerekmez mi aslında? Metalar her yerde farklı bir büyü taşıyor. İlk alışverişlerimde en fazla para ödediğim ürün 5.61 ile H&S şampuan oldu, 500 ml zeytinyağından ucuz olmasına şaşırdım. O esnada, Tekel’imi/Tabak’ımı bulmuş olabilirim. Henüz pek konuşamamış olsak da sanki muhabbet açılacak gibi buradaki abiyle. Gece yarısı alışverişi.

İlk kahvaltım: 2 haşlanmış yumurta, 1 domates, 1 salatalık. Yaptığım ilk yemek: soğanlı, havuçlu yeşil mercimek ve yoğurt. Baharatsız, salçasız ve sarmısaksız tadını bir şeye benzetemedim. İlk içtiğim bira: 33’lük Pilsner Urquell. Tatlı bir gece alışverişi kazası.

Yorckstraße üzerinde iki farklı yöne yürüdüm: Wilmersdorf ve Kreuzberg. İkisinin de kalbine varamadım. İlk günün korkusu beni evden fazla uzaklaşmaktan alıkoydu. Ancak çeper çeper aşarak, adım adım uzaklaşabilirim gibi geldi. Örneğin Wilmersdorf yönüne yürürken karşıma çıkan dev blok binayı görünce acaba altından geçebilir miyim yoksa geçemez miyim diye düşünürken geri dönmeye karar verdim. Sokaklarda acaba yanlışlıkla bisiklet yolunda yürüyor muyum gibi tedirginlikler hissediyorum. Bisikletler çok hızlı. Sokakta yürürken sigara içmenin nasıl karşılandığını henüz anlayabilmiş değilim. Gördüğüm dükkanların bazılarının ne iş yaptığını anlayamıyorum. O büyük blok binaya yaklaştığımda taşlarda Ultraslan yazılarına rastladım. Sanırım aşağısında bir geçiş var.

Evden çıkmadan haritadan baktığımda gördüğüm Heinrich-von-Kleist Parkı’nın da önünden geçmişim, yürürken gördüğümde bir park olup olmadığını ya da girişe izin verilip verilmediğini anlayamamıştım. Bir daha o tarafa yürüdüğümde henüz yazdıklarını hiç okumadığım bu yazarın adını taşıyan parkı gezeceğim.

Bisiklet sürmeyi öğrenmeliyim. Buradakiler gibi süremem yakın gelecekte. Evde sigara içmemek zormuş. Apartmanın arkası saklı bahçe, önü cadde. Caddeleri bahçelerden daha çok seviyorum. Okumayı, çocukluğumdaki gibi, vitrinlerden öğreneceğim. Gündüzleri her şey daha temiz ama gece tüm sözlü kurallara rağmen kirlenme başlıyor. Burada pandemiyle mücadele halka sorumluluk verilerek yürütülüyormuş. Çöpleri geri dönüşüme göre doğru şekilde ayıramazsam, yanlış çöpü yanlış kutuya atarsam kentten sürüleceğim. Bir bira kutusunun depozitosu 0.25 Euro. İlk defa yüksek tavanlı bir evde kalıyorum, aydınlatması kolay değil. Yine tren geçti, sesi yaklaşık 8 saniye sürüyor, yankısı ve tortusuyla 12. Korsan yasalarını çiğnemeden filmlerle Almanca pratiği yapmak için Malina’yı (1991) izleyeyim dedim ama Fransızca konuşuyorlar ve sürekli sigara içiyorlar. (Huppert satranç da oynuyor.)

p.s. kiraladığım eşyalı evdeki kitaplar:

inci gibi dişler
genç werther
notre-dame de paris
berlin rehberi

A.S. Byatt, Budalaların Prensi (Çeviri)

A.S. Byatt’ın Dostoyevski’nin Budala romanının yeni bir İngilizce çevirisi ardından The Guardian’da yazdığı kısa inceleme yazısını çevirdim. Aslında yazıda yeni çevirinin külliyata kattıklarından bahsettiği söylenemez. Romanın detaylarına girmeden çatısındaki genel sorularla uğraşıyor. Benim için biraz tesadüf oldu ama yine kaçınılmaz olarak “ölüm motifleri” ve büyüsü bozulmuş dünyaya döndüm. Bunun yanı sıra Budala Prens üzerinden iyiliğin sorgulanması, yüce gönüllü eylemlerin sürekli kötülüğe yol açması, kahramanın cinsellik yoksunluğu ve ilerledikçe biraz dağılan olay örgüsünden söz ediyor Byatt.

Budalaların Prensi
A.S. Byatt

Budala’nın müthiş yeni çevirisi, Dostoyevski’nin kahramanının beklenmedik yönlerini ortaya çıkarıyor, A.S. Byatt yazdı.

19. yüzyıl Avrupa kurmacalarının biçimi, Rusça olanlar da dâhil olmak üzere, eski Hıristiyan hikâyeleriyle güçlü bir ilişki içindelerdi, İncil’den Bunyan’a kadar. Romanlar kısmen parodiyle, kısmen diyaloglarla, kısmen de reddederek veya yeniden inşa ederek eski meselleri karşılarına alıyorlardı. Middlemarch, kahramanının sonradan-doğmuş bir Aziz Theresa olmasına dair bir paradigmayla açılır, “öğrenmeye can atan ruhlarına bilgi sağlayarak rehberlik edecek, uygun toplumsal inançlar ve düzenler yoktu.”[1] Dorothea’nın erdemi modern dünyada kendine bir biçim bulamaz. Eliot’un aksine, Dostoyevski bir Hıristiyandı, inancını korumaya dair çok daha güçlü bir tutkusu vardı. Kurmaca Mesihliğin ve kıyametin bir diğer faili D. H. Lawrence Budala’yı 1915’de okuyordu. “Dostoyevski’yi sevmedim” diye yazdı. “Sıçan gibi, nefret içinde düşe kalka ilerliyor, gölgelerde, niyeti de sevgiyi ifade eden ışığa ait olmak, sevginin tümüne.” Keskin bir şekilde yazdı, “artık İsa’yı tapınma fikrini oluşturmak için gereken, Dostoyevski’ye bakılırsa, yüce bir kötülük, bu şeytani bir iradenin ürünü…”

Bildiğimiz kadarıyla Budala’nın çıkış noktası Dostoyevski’nin bir mektubunda yazdığı üzere “bütünüyle harika bir insanı tarif etmek” idi. Prens Mışkin kutsal bir Rus budalası, Don Kişot’un soyundan gelen, Hıristiyanlıktan çıkmış bir dünyadaki Hıristiyan bir tipti. Yazar ve karakteri bütün romanlarda karakterlerin karşılaştığı sorunlarla karşılaşıyordu –romanda iyilik kötülük kadar ilginç değildir ve okuyuculara, Lawrence’tan daha az öfkeli olanlara bile, itici gelme riskini taşır. Başka bir sorunsa, iyiliğin cömertlik anlamına gelmesi, cömertliğin de cinsel enerji yoksunluğuna eğilimli olmasıdır, oysaki bu enerji roman için müthiş bir itici güçtür. Yukarıda anılan mektupta, 1868 yılında Dostoyevski romanın ilk bölümlerini yazdığı ve gönderdiği sıralarda, finansal ve mesleki çaresizliklerden dolayı, bu iddialı projeye olması gerekenden daha erken giriştiğini sıkıntılı bir şekilde teslim eder.

Romanın yazımı ve yayımlanması şüphesiz ıstırap ve gerginlik içinde gerçekleşti. Önceki romanlarının aksine evden uzakta, tefrika amacıyla yazıldı, ikinci eşi ve stenografı Anna Grigoryevna tarafından bir araya getirildi. Yazıldığı sırada kızları vefat etti. Dostoyevski ölümüne kumar oynuyordu ve epilepsi nöbetleri geçiriyordu. Anna not defterlerini muhafaza etti, bu defterler kitap henüz belirmekteyken bile olay örgüsünün de karakterlerin de akışkan ve volkanik bir kaos halinde olduğunu gösteriyor. İyi prens erken notlarda gururlu ve şeytani, (Nastasya Filippovna’nın bir prototipi olan) evlatlık kız kardeşine tecavüz etmiş biri. Aynı zamanda kundakçılık yapıyor ve eşini öldürüyor. Romanın ilk bölümü, yayımlanmış halinde, çok çok güçlü olarak değerlendiriliyor. Dostoyevski sanki nasıl ilerleyeceği hakkında tam emin değilmiş gibi. Sonraki iki bölüm fantazmagorik ve dağınık, olay örgüsünden yoksun ve kesik kesik ve enerjisi yüksek kısımlardan oluşuyor.

John Jones, yazar üzerine yaptığı nefis çalışmasında, Dostoyevski’nin diğer romanlarından ayrıksı bir yerde durması ve Jones’un Rus olmayan okurlar için erişilebilir kıldığı girift dokudan ve kelime oyunlarından mahrum olduğu iddiasıyla, Budala’yı Dostoyevski’nin büyük eserlerinin arasında saymıyor. Başka eleştirmenler de “iyi” prensin herkesin hayatını daha kötü hale getirmesi ve bir şey de elde edememesinden şikâyetçiler -aslında prens bu anlamda İvan Karamazov’un Büyük Engizisyoncu hikâyesindeki dirilen İsa ile karşılaştırılabilir. Dünya onunla ne yapacağını bilmez.

Budala’nın başyapıt olduğunu düşünüyorum -sorunlu, yer yer yorucu ya da fazla süslü, tıpkı diğer başyapıtlar gibi- fakat tıpkı dramatik yoğunluğuyla Karamazov Kardeşler ya da parıldayan inceliğiyle Ecinniler gibi dünya edebiyatının bir o kadar önemli bir parçası. Bu iki romanda, tıpkı daha basit olan Suç ve Ceza’da da olduğu gibi, Dostoyevski olay örgüsüyle politik ve dini fikirleri birlikte işe koşuyor. Budala’da kendini Gotik’ten Aziz’in Yaşamı’na çeviren bir karakterin ve hikâyenin gerilimlerini yol üstünde kavramaya çalışıyor. Bunu müthiş kılan bir ikili yapı söz konusu -prensin karakteri ve ölümle yüz yüze gelinen güçlü karşılaşmalar. Budala’nın asıl konusu ölümün gerçekleşmek üzereliği ve içkinliği. Bunların imgesi Holbein’in İsa’nın haçtan indirildikten sonraki portresi, Rogojin’in evinde bir kopyası bulunan, hem Dostoyevski hem de Prens Mışkin tarafından Basel’de görülen. Bu resmin temsil ettiği, bize aktarılana göre, yaşamın dışına düşmüş safi etten ibaret bir ölü adam, tahrip olmuş ve yok edilmiş, gelecekteki olası bir diriliş imâsından yoksun. Romanın biçimi Dostoyevski’nin en derin meselelerinin amansız patlamalarıyla şekilleniyor. Bunlar Dostoyevski’nin yoğun dini duygulara dair şüpheleri ve korkularının niteliğinden kaynaklanıyor -şüphesiz Lawrence da bu duruma tepki gösteriyor.

Bu harika yeni çeviriyi okumadan önce de farkındaydım, tamamen anlamış olmasam da, romandaki ölüm meselesi özel olarak idam fikrine bağlıydı -derinlemesine düşünmediğim kısım ise maddeci bir dünyada resimdeki idam edilmiş adamın ölü birisi olduğuydu, bilinci vahşice yok edilen biri. Hikâyede cinayet ve idama dair ritmik düşünme anları var, en güçlü ve dayanılmaz olanlarından birinde Mışkin bizi ölümün mutlaklığı karşısındaki dehşetle, beden ve zihin gayet iyi bir durumdayken, kararlaştırılmış ve kaçınılmaz olan ölümün kesinliğiyle yüzleştiriyor. Bu hayal bile edilemez duyguların yakın incelenmesinin dehşet verici doğası Dostoyevski’nin tüm bunları betimlemeye dair otoritesinden ileri geliyor, kendisi de imparatorluğun bir anlık kararıyla ya da bir güç gösterisiyle ölüme mahkûm edilmiş ve cezası ertelenmişti, öldürülen arkadaşının yanında darağacında beklemişti. Romanda Fransız celladın giyotin infazı betimleniyor. Dindışı, ahmak ve geveze Lebedev, bunu kafasına koyup Kontes du Barry için dua ediyor, başka bir anda nazikçe ve nükteli bir şekilde celladın kadının başını tekmelemesini sorguluyor. İdamın kesinliğiyle bağlantılı olan bir diğer durum ise verem hastası gencin vahameti: boş bir duvara bakan, elinde acınacak bir şekilde “Apres moi le Deluge” [Benden sonra Tufan] yazan bir gazeteyle ölümünün bir jestini gerçekleştirmeye çalışan (bu sırada intiharı deneyip yüzüne gözüne bulaştıran) İppolit. Rogojin idam edilmiyor fakat Nastasya Filippovna’yı öldürmesi sebebiyle Sibirya’ya sürülüyor. Prens cesedin üzerine çullanan katili görmesiyle ifadesiz bir budalalalık haline geri dönüyor. Çiftlik arabasındaki idamlık adamın korkunç saydamlığıyla ilişkili olarak, epilepsi öncesi auranın olağanüstü saydamlığı, zaman ve mekânsız bir neşe, bir anlık sonsuzluk. İmgelerin anlamları bizzat kendileri.

Budala’nın olay örgüsüyle ilgili sorunun bir kısmı karakterlerin çoğunun temelsiz görünmesinden kaynaklanıyor, kadın karakterlerin öngörülemezlikleri birbiri ardına dağınık ve sonuçsuz, karşılık vermenin güç olduğu olaylara yol açıyor. Bu sorunun kısmen -tamamen değil- sebeplerinden birisi daha önce andığım gibi cinsel enerji ve iyilik arasındaki garip ilişki. Kadınlar, tıpkı tutkuları ve ekonomik baskıları konu eden çoğu romanda olduğu gibi, baştan çıkarma, tecavüz, teklifler, para ve evliliğe dair bir hikâyenin içinde olduklarını düşünüyorlar. Prens sezgisel olarak kimin kime zalimlik yaptığını, kimin yoksul olduğunu ve kimin ıstırap verdiğini ya da duyduğunu ölçebildiği fakat bizzat kendisinin başkaları üzerindeki etkisini değerlendirmesine yardımcı olabilecek hakiki bir cinsel karşılık taşımadığı mutlak bir ahlak dünyasında. Kadim sorun: “Eğer cinsel arzuları ya da deneyimleri yoksa İsa nasıl olur da kusursuz biri olabilir?” Hem oldukça tecrübeli hem de utangaç saf kadınları cezbeden Prens’in sabırlı, özenli ve şefkatli nitelikleri sayesinde onu “sevmeyi” düşünen Nastasya Filippovna ve Aglaya arasındaki anbean eylemlerde ve tepkilerde dikkate değer psikolojik incelikler var. İkisi de, bana göre, Prens’in pratik erdemlerindeki anlaşılması güç bir şeyden, tam olarak farkında olmasalar da, rahatsızlık duyuyorlar, bu rahatsızlık dönüşümlü olarak bir çeşit eksiklik ya da kısmi yargılarındaki tedirgin edici bir hak iddiası şeklinde ortaya çıkıyor. Prens aslında onların dünyalarında değil ama ne kendileri ne de Prens bunun tümüyle farkına varabiliyor.

Prens, kendi gülünç modelleri olan Don Kişot ve Mr. Pickwick’i masumiyetinin zarara yol açması açısından anımsatıyor. Don Kişot, ilk hakiki romanda, romansın ve dinin kadim biçimlerinin zihninde ve kâğıtlarımızda heyulalara dönüştüğü dünyada yaşıyordu. Mışkin onun sonrasında yer alıyor, yitirilmiş mutlaklıkların daha kafa karıştırıcı ve daha trajik bir figürü. Tanrı’nın sadece ölü bir et parçası olduğu bir dünyada, iyi bir insan ancak budalaya dönüşüyor.

[1] George Eliot. (2020 [1871]). Middlemarch. (çev.) Ünal Aytür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 32. [Bu bölümü bana ileten Selim Bektaş’a çok teşekkür ediyorum.]

Budala’yı yeni okudum, okuduğum ve izlediğim birçok şey için kurucu tartışmaları, olayları ve karakterleri olduğunu düşündüm. Türkiye Sineması Budala’dan çok beslenmiş, tıpkı Byatt’ın bu romanların kadim metinlerden beslendiği iddiasında olduğu gibi. Sık sık ardıllarına çağrışımlar yaptı. Tekrardan, böyle temel metinleri okumak varken neden daha cılız ve belki çoğu ikincil güncel kitaplarla oyalanıyorum diye hayıflandım fakat bu duygu hemen geçti. Okuma serüvenimde bu dengeyi ideal haline getirmeyi arzuluyorum. Dün izlediğim, hafif de olsa arthouse vaatli teen-slasher gerilim filmi It Follows’ta yan karakter sanki olup biten için bir üst hikâyeymişçesine (belki, kısmen) Budala’yı okuyor ara ara romandan pasajlar seslendiriyordu.