Author: yalpertem

Huws, Gündelik Hayattan Dört Tekno-Pesimist Kare

Akademik bir emek analiz metninin tasvirlere alan açan giriş bölümünde, sevdiğim öykülerde bulduğum bir yakınlığı buldum. Etrafıma baktığımda yer yer düşündüğüm şeyleri öyküleştirerek anlatan bir yazarı yani. Huws’un karanlık dijital anları, Erykah Badu’nun “Phone Down” şarkısını hatırlattı. Problemi sadece telefon ya da dolayımlayan üçüncü parti araçlar değil tabii ki, her bir eylemden altyapıyı ve organizasyonu kuran şirketlerin kar ettiği iletişim araçlarına gömülmüş ve onların dolayımı olmadan iletişim kurmayı unutmuş bir bireyler toplamı görüyor kafasını kaldırıp baktığında. Buradan doğru da sermayenin dijital ürünlerinin toplumsal ilişkilerin içine sızmaktaki kuvvetinin altını çizmek istiyor. Her ne kadar kamusal alanlarda insanların kendilerini bu denli yabancıya veya yakınına kapatmasını, kendi ekranına hapsolmasını onlar adına da değil, kendi adıma, onlarla iletişim kurmak konusunda yoksunlaştırıldığım için üzücü buluyor olsam da bağlantılılık halinin bu dört kareyle karakterize edildiğini düşünmüyorum, yazar da düşünmüyordur. O cihazlara gömülen bizlerin zaman zaman otobüslerde, konferans salonlarında, ilkokul bahçesinde, partilerde, barlarda, parklarda, çay bahçelerinde, aile içerisinde kurabilecekleri iletişim ihtimallerinin daha ötesinde karşılaşmalar yaşayabildiklerini, yaşayabildiğimi, biliyorum. Dolayısıyla, ücretsiz yüz yüze muhabbet bir şey, aylık ya da kullanım bazlı internet ücretini ödedikten sonra o iletişim teknolojileri olmasaydı asla karşılaşamayacağın biriyle, bir objeyle ya da sanal veya hayali bir kamuyla bir şeyler paylaşabilmek, paylaştıklarını deneyimleyebilmek başka bir şey. Yazar burada daha çok dijitalleşen yaşamın gündelik anları nasıl sömürdüğünün altını çiziyor, olumlu etkilerini konu etmiyor. Dijital olana gömülmüşlüğü ifade ederken bastığı birkaç tahta ve detaylara olan hakimiyeti hoşuma gitti. Çağırdığı “doğrudan temas” ise bir varmış bir yokmuş gibi.

“

Şimdi yakın zamandaki kişisel gözlemlerimden az çok gelişigüzel seçilmiş dört fotoğraf karesine bakalım:

İlki, sokakta birlikte yürüyen, birbirleriyle değil de orada olmayan insanlarla neşeli bir şekilde yüksek sesle konuşan okul çağında bir çocuk grubu. Bir cep telefonu şirketinin, doğrudan birbirleriyle konuşmayı tercih etseler bedava olacak iletişimlerinin her dakikasından para kazandığı çok aşikâr. Kuşkusuz başka şirketler de şüphesiz onların çevrimiçi faaliyetlerinden kazanç sağlıyor; sözgelimi sosyal medya şirketleri ve buralarda reklam yapan şirketler. Ama bir de donanım sorunu var. Son çıkan akıllı telefona sahip çocuk, bu toplumsal konum göstergesiyle hava atabiliyor. Ötekilerse (işsizlerin, ayrılmış ana-babaların, yeni gelmiş göçmenlerin, bunları alamayan ya da almak da istemeyenlerin çocukları), ileri tüketici kapitalizmi altında (yanlış marka ayakkabı ya da kıyafete sahip olmak gibi) zaten var olana eklenen yetersizlik ve dışlanmışlık duygusuna açık hale getiriliyor. Sosyalliklerinin piyasa tarafından sömürgeleştirilmesi, yalnızca yeni bir kâr kaynağı olmakla kalmayıp toplumsal hayatlarının dokusuna hasar vererek gelecekteki dayanışmanın temellerini baltalamıştır.

İkinci kare, bir kafede aynı masada beraber oturan beş kişi. İkisi ustaca mesajlaşıyor, biri telefon sinyalinin zayıflığından yakınıyor, diğeri telefonuyla çevresini fotoğraflıyor, beşincisi kızgın biçimde menüye bakıyor. Hiçbiri mutlu görünmüyor. Doğrudan kişilerarası temasın zengin ve incelikli, çoklu duyusal olanaklarını kullanmak yerine, iletişimleri için sınırlı mecraları tercih ediyorlar: SMS mesajlarının steno gibi kısaltılmış yazısı, bağırılan kelimelerin boğuk sinyalleri. Kişilerarası sosyal etkileşim kalitesinin bozulmasıyla birlikte bir kez daha ticari kârlar elde ediliyor.

Üçüncü kare, çeşitli dillerde telefon konuşmasının kulakları tırmaladığı bir Londra otobüsünden. Bazısı yüksek sesli, didişken, bazısı içini döker gibi samimi, bazısı da sanki tamamen gereksiz görünecek kadar bayağı, neredeyse kaygılı bir tike sahip, bir an bile boş kalmaya dayanamıyor, iletişimde kalarak etkinlik yanılsaması veriyor: ‘Otobüsteyim. Evet, 73 numara. İşten 15 dakika önce çıktım. Evet, 20 dakikaya ordayım. Hayır, özel bir şey yok.’ Telefonlarıyla konuşma yapmayanların birçoğu parmaklarıyla kurcaladıkları elektronik cihazlara bağlı kulaklıkları takmış oturuyor. Bu, baş hizalarındaki işaretlere göre yerlerini vermeleri gereken insanlarla iletişimden kaçınmalarına olanak tanıyor. Otobüs artık, geçmişte olduğu gibi beklenmedik karşılaşmaların, yabancılarla şakalaşmanın ya da o günkü tek toplumsal bağı bu olabilecek yalnız bir kişinin moralini yükseltecek bir iletişim yeri değil. Bir yandan yatak odasının ya da mutfağın özel mahremiyeti hiç ayrım gözetmeden dünyaya haykırılırken, öte yandan aynı sosyal alanı paylaşan yabancılar doğrudan göz ardı ediliyor, ters ters bakılıyor ya da iletişim paydaşı olarak reddediliyor. Kişiselle genelin arasındaki ilişki tersyüz edilmiş görünüyor. Ama her zaman küresel iletişim şirketlerine gelir akışı yaratılıyor.

Dördüncü ve son kare, bir konferansta sahnedeki dört insana ait. Biri başkanlık ediyor, biri konuşuyor, diğer ikisi ise dizüstü bilgisayarlarına ya da iPad’lerine bakıyor. İzleyicilerin çoğu da aynı şeyi yapıyor; birçoğu bizzat beraber olmak için (bu süreçte sürüsüne bereket jet yakıtı kullanarak) hatırı sayılır mesafeler kat etmiş olmalarına rağmen hemen hemen sıfır göz temasıyla, besbelli e-postalarını inceliyor. Her durumda, doğrudan ses, dokunma yahut bakışla bedava iletişimin reddedilip, aracılığı elektronik olarak sağlanmış sohbet söz konusu. Saat farkından kuşkusuz rahatsız konuşmacılar, hazırladıkları yazıları boğuk sesle okuyor; bunları her izleyici başka bir yerde kâğıttan veya bir dizi farklı aygıttan okuyabilirdi. Hatta bazıları, konuşmacı sözünü bitirdiğinde uygun bir müdahaleye hazırlanmak için tam da bunu yapıyor olabilir. Orada olmanın amacı gerçek iletişim için herhangi bir arzudan ziyade, gelecek iş başvurularında kullanacakları bir yayının sunulduğuna dair belge almak gibi görünüyor. Bu pahalı maskaralık, doğrudan etkileşim açısından pek az şey üretir gibi gözüküyor, tabii bu e-postalarına yetişmek, cefakâr ailelerini aramak ya da bir sonraki konferans sunumunu yazmak için otel odalarına çekilecek kadar zaman fakiri olmayanlarca daha sonra barda gerçekleştirilebilir.

“

Ursula Huws, Küresel Dijital Ekonomide Emek, çev. Cemre Şenesen, Yordam Kitap, 2018 [kitapta 2015 yazıyor, Monthly Review Press baskısında 2014]. s. 14-6.

Proust Okuma Notlarım II | Okuma Notu Bile Yazamamak

Üvertür: Bu yazı romanlarla hiç ilgisi olmayan tam bir günlük girdisi oldu. Buranın günlük gibi bir yanı da olduğu için ileride dönüp bakayım diye kayıt altına almak istedim.

İşler, her zaman olduğu gibi, başta düşündüğüm yolda ilerlemedi. “İşler”, “hayat” ya da “günler” gibi kelimelerle sorumluluğu birinciden üçüncü tekile kaydırmayı seviyorum. Okumada Sodom ve Gomorra’nın başlarına geldim fakat bu okumanın şeceresini yazıyla tutma niyetimi bir türlü gerçekleştiremedim. Okumaya eş zamanlı olarak bir yandan notlar alarak, önce kitap kitap olay örgülerini ve karakterleri not etmeyi; sonra okuduklarımın bana düşündürdükleri ve hissettirdiklerini toparlayarak denemeye öykünen bir şeyler yazmaya çalışmayı; sonunda tüm kitaplar bittiğindeyse Proust üzerine metinlere bakarak oradan doğru çıkardıklarımı kaydetmeyi planlıyordum. Kişisel bir öğrenme ve arşiv çalışması gibi olabilir demiştim. Dolu dolu bir okuma yazma etkinliği… O Proust blog’larına mı özenmiştim acaba yoksa beğendiğim eleştirmen ve denemecilerin birden verdikleri referanslara, kurdukları ilişkilere mi, bilmiyorum. Olsun, alışkınım başlamamaya ya da bitirememeye, hem Marcel, Enis Akın’ın sorduğu gibi “benim sana kimseye açılmamış bir duygu borcum mu var?”, yoksa yok.

En azından yolun bu kırıldığı yerden başka bir yöne saparak devam etmeyi deneyebilirim belki. Devam edemediğim ilk nota şöyle başlamışım:

(basitliği utanç verici olsa da iki şeyi bir araya getirmeyi seviyorum)

Uzun (400+ sayfa) roman okuma pratiğim pek yok. Bunca satırı okuduktan sonra karakterleri ve olay örgüsünü hatırlamakta güçlük çekiyorum. Detayları ise genelde hiç okumamışçasına tamamen unutuyorum. Kitabı bitirir bitirmez ilk sayfaya baktığımda sanki hiç okumadığım bir roman gibi gelebiliyor. Swann’ların Tarafı’nın, gece uykuya dalmadan evvel okunan kitaplardan yola çıkarak hatıra, hayal dünyası, ince duyumsallık ve hüsran gibi romanın kalanına dair temel noktalara işaret eden 4-5 sayfalık müthiş açılışını sonradan tekrar okumasam hiç kalmayacakmış aklımda.

Sonra buradan ilerleyemeyince, vazgeçip, başka bir akşam deftere şu notu almışım:

Swann’ların Tarafı Marcel’in uyumadan önce okuduğu kitaplarla, uyku ile uyanıklık arasında bu kitaplardan doğan hayallerle açılıyor. “[K]itapta sözü edilen şey benmişim gibi gelirdi bana; bu bir kilise de olabilirdi, bir dörtlü de, I. François’yle Şarlken arasındaki rekabet de” (s.9). Basit anlamda bir karakterle özdeşleşmenin ötesinde kendini herhangi bir varlığa; kişiye, nesneye, duyguya ya da bir fikre dönüştüren Marcel zamanla bu birliktelikten ayrılarak hem okuduklarına mesafelenen hem bu sırada etrafının farkına varmaya başlayan (tren düdükleri vb.) noktaya çekildiğinde devreye bu kez de hayal dünyası ve hatıralar giriyor. ‘An’ böylece yoğunlaşıyor. Kitap, benlik, dış dünya, hayaller, hatıralar (ileriye ve geriye dönük) [1] birkaç sayfada romanın evreninin kurucu parçaları olarak yerleşiyorlar. Sonradan bunlara resimler, sonatlar, mimari vd. eklenecek.

Not almayı bırakmamın sebebine biraz yaklaştım böyle toparlayınca. Bu hızla giderek ne ilk parçayı bitirebilirim, ne devam edecek gücü bulabilirim. Yaza yaza birkaç sayfa kat edebilmişim ancak. Şimdilik, ancak alıntıları ve bağlamından koparılmış olan diğer duyguları takip etmeye devam edebilirim.

Koçak’ın Tanpınar/Kafka üzerine olup da Proust karikatürüyle açılan şu yazısına da bugünlerde denk geldim, aslında eski bir yazıymış, karikatürün aslını bir türlü bulamadım ama tahayyül edebiliyorum:

“Bir karikatür hatırlıyorum bundan kırk-elli yıl öncesinden, yabancı bir yayında görmüş olmalıyım, belki New Yorker: plajda bikinili ve “hoş” diye işaretlenmiş bir kadın Proust okuyor, yanına usulca kendi havlusunu atan sinek gibi bir genç adam yanaşıyor, sivilceli, ürkek, o zamanın “nerd”ü, diyor ki “ben de hep Proust okumak istemişimdir, yakında başlayacağım.” Bikinili kadın istifini bozmadan elindeki kitaba devam ediyor. Üçüncü kare: bilgisayarcı çocuğun havlusuna da basarak izbandut gibi bir oğlan dalmıştır sahneye, dalgalı saçlarıyla bir Adonis, bir Zaloğlu Rüstem. Dördüncü: Proust cildi kumların üzerinde, Rüstem ile bikini kol kola kabine doğru gidiyorlar. Evet, biliyoruz: zamanla bikini yaşlanacak ve böylece romanın son ciltlerine doğru ilerleyecek, yazılımcı bütün ömründe hiç vakit bulamayacak ve Rüstem de kitabı okumadan okumuş, hatta baştan sona “yazmış” olacaktır.– Ama adamın kendisi de bunun tam böyle olması gerektiğini bilir gibiydi. Bkz., Charlus’yle ilgili kısımlar.”

Karikatürü sürdüren, genişleten, biraz da tersyüz eden bir hatırlama bu. Proust okumaya başladığım yaşta genç olmasam da, bilgisayarcıyım, biraz nerd’üm, “sinek gibi”yi de kendime yakıştırıyorum. Tüm bunlar bir arada, bir denemecinin karikatürle desteklenen şablonun yanına ama hafif de dışına düşmüş olmaktan mutluyum. En çok bunu başarmış olabilirim. Yılbaşı gecesi sarhoş dolu bir sarı dolmuşta eve dönerken, çantamdan bir şiir kitabı çıkarıp okumaya başlayınca ilk iki soru “ne iş yapıyorsun?”, “bilgisayarcılar şiirden anlıyor mu yahu?” olmuştu. Bilmiyoruz ama yine de okuyoruz.

Bhupen Khakhar, Landscaping on Head, 1985

Son olarak, en azından bir Proust notu alayım: Sodom ve Gomorra’nın başlarında bir yerde, Marcel, bir salonda önceden tanıştığı biriyle karşılaşıyor fakat bir türlü o kişinin adını hatırlayamıyordu. Adını hatırlayamadığımız birini görünce zihnimizden neler geçer diye düşünerek o saniyelerde zihnin dolaştığı bütün o karmaşık koridorları bir sayfada anlatıyordu. Bu pasajı okuyunca, yazarın ustalaştığı alanlardan birini anlamaya yakınlaştığımı hissettim. Diğer insanlarla paylaştığımız o gündelik deneyimlerin takıntılı ve sonuna kadar gidecek anlatımını üstlenmiş bir yazar var. Bir yanda kıskançlık, statü, arzu, hafıza gibi büyük kavramların etrafında ağır ağır dolaşırken bir yanda da en tali deneyimleri küçücük parçalarına kadar söküp birleştiriyor. Okunmasının zorluğu, okurunun çoğunluğunun edebiyata görece daha düşkün olanlardan oluşması da bu yüzden olabilir mi? Zihinsel deneyimin sınırlarının uç noktalarını zorlarken tahammül noktalarını ancak yazarın çok da hayati olmayan bir konuda söyleyeceklerini önemseyenler esnetebiliyor.

“Paris’te, şehrin en çirkin semtlerinden birinde bile, öyle bir pencere bilirim ki, birçok değişik sokakta yer alan, bir araya yığılmış damlardan ve mor, bazen kırmızımsı, bazen de, atmosferin çıkardığı en seçkin “suret”lerde, küllerden damıtılmış siyahlıkta bir kubbeden oluşan art arda iki, hatta üç ayrı plan görülür; Saint-Augustin Kilisesi’ne ait olan bu kubbe, bu Paris manzarasına Piranesi’nin kimi Roma manzaralarının havasını verir. Ne var ki, bu küçük gravürlerden hiçbirine hafızam ne kadar zevkle hatırlasa da, uzun süre önce kaybettiğim şeyi, yani nesneleri birer görüntü olarak algılamamıza değil de, benzeri olmayan insanlarmışçasına onlara inanmamıza yol açan duyguyu koyamadığından, hiçbiri Combray’in kilisenin arkasına düşen sokaklardaki çan kulesi görüntüsünün hatırası gibi hayatımın derin bir bölümünü hâkimiyeti altında bulundurmaz.” (Swann’ların Tarafı, s. 69-70)

—

[1] hatıra denen şey -henüz bulunduğum yeri hatırası değilse de, daha önce yaşadığım ve şimdi de içinde bulunabileceğim yerlerden birkaçının hatırası- kendi başıma içinden çıkamayacağım bu boşlukta beni çekip almak üzere gökyüzünden uzatılmış bir yardım eli gibi, bana geri dönerdi…” (s. 11)

Proust Okuma Notlarım I | Swann’ların Tarafı

Cesaret edip okumaya başladım Proust’u sonunda, henüz Swann’ların Tarafı’nı bitirdim. Çiçek Açmış Genç Kızların Gölgesinde’ye başlıyorum. Okumayı Okurun Belleği, dolaylı olarak ise Benjamin tetikledi. Okurun Belleği’nde metne giren referansların yanı sıra sanki okura bir güzellik olsun diye dipnotlara yerleştirilmiş Proust pasajları vardı. Sebald‘ın çevrilen metinleri bittikten sonra Okurun Belleği’ni okuyup her şeyi yerli yerine yerleştirmek isterken başarısız oldum fakat bununla birlikte uçlarında Benjamin, Proust, Sebald ve Barthes olan ve çokça kez birbiri üzerine katlanmaktan yıpranmış, benim için iyice anlaşılmaz hâle gelmiş bir çokgenin eksik parçalarını aramaya koyuluyorum. Öyle, bir meşgale arıyorum aslında.

Kayıp Zamanın İzinde’nin ilk parçasının sonunda, yeni bir roman okumuş olmaktan ziyade, yaşama dair başka türlü bir duyumla ve bu duyumun alışık olduğumdan farklı bir ifade ediliş biçimiyle karşılaşmanın şaşkınlığını yaşıyorum. Okurken yer yer çok keyif alsam da bazen romansal olandan sapıp kendimi cümlelere kaptırarak devam ettim. Bu kısımların büyük çatıyla ilgisini kaçırmış olmalıyım. İkinci bölümde (Swann’ın Bir Aşkı) konu ne zaman Swann’dan Verdurin’in başka konuklarına ve konulara sapsa okuma ritmim yavaşladı, dikkatim dağılmaya başladı. Belki anlamı zamanla çıkar. Okuduğum her şeyi unutmadan bazı notlar alsam bu romanlarla ilişkimi daha sıkı tutarım diye düşündüm.

İlk izlenimler

Çevremdeki insanlar ve olup bitenlere dair kafamda dönen düşünceleri ve hislerimi başkalarıyla çok sık paylaşmıyorum. Hem nasıl ifade edeceğimi bilmediğimden hem de insanların ilgisini çekmeyeceğini düşündüğümden. Bazen, yakın hissettiğim anlarda, herhangi bir insana dair düşüncelerimi ya da bir olay sonucu hissettiklerimi paylaşıyorum. Mesele benim için biraz karmaşıksa, anlatırken merkezdeki şeyden sürekli uzaklaşıyor, kimi çekincelerim ve yapısal bir sorun olarak gördüğüm iletişimsel becereksizliğim sebebiyle yer yer istemli yer yer istemsizce aslolanı farklılaştırarak bir hikâye anlatıyorum. Karmaşık bir durum söz konusu değilse birkaç cümlede ne düşündüğümü söylüyorum. Böylesi yaşam parçalarına dair bir şeyler söylediğimde sık sık “(olması gerekenden) fazla düşünüyorsun”, “kendince ve tek taraflı yorumluyorsun”, “hayat tam da böyle bir şey değil, daha basit yaşıyoruz aslında” gibi cevaplar alıyorum. Bu cevaplarla karşılaşmayı çok seviyorum. Bunu söyleyenin, eksikliğini sürekli hissettiğim bir “kendiliğinden” yaşama işaret ettiğini düşünüyorum. Bu derecede içine giremedim hayatın bir türlü. Hep hayata mesafeli hissediyorum. Fakat bunun yanında, bu mesafeden bir ifade kurabilmekten de yoksunum. Bu yüzden, başta başka üretmeyen gözlemcileri sonra da öyle dolaşıp oturup tekrar dolaşanları, filmlerdeki ironik dış sesleri, okurları, az konuşan sinefilleri, sayıklayanları, yol üstünde karşılaştığım yabancıları, birden bir şey söyleyen ya da bir hareket yapıp geçip giden insanları, bir parkta otururken çevrede yankılanan sesleri, arka koltukta oturanı dinlemeyi seviyorum. Ya da bunlara mecbur hissediyorum.

Swann’ların Tarafı’nda ilk bulduğum şey, sıradan görünen anları, bazen yüceleştirerek (meşhur madlen) bazen de yüceleştirmeden sadece genişleterek, açarak, içine girerek, önemseyerek tamamen kişisel (fakat okurda, “evet, tam da öyle hissetmiştim ben de bir keresinde” hissini uyandırmayı başararak) bir yorumlama yöntemiyle ele alma ilgisi, zevki ve ustalığı oldu. Buna, her ne kadar kitaba ismini vermiş olsa da, şu an bana herhangi bir örnek gibi gelen bir pasaj Combray çevresindeki gezintilerin mekansal yerleşimini anlattığı pasaj olabilir. Hatırlamak için not edeyim:

Combray çevresinde, gezinti yapılacak iki “taraf” vardı; bunlar birbirine o kadar zıt yönlerdeydiler ki, ikisine gitmek için, evden dışarıya iki ayrı kapıdan çıkardık: Biri, yolda M. Swann’ın arazisinin önünden geçtiğimizden, Swann’ların tarafı diye adlandırdığımız Méséglise-la-Vineuse tarafıydı, öbürü de Guermentes tarafı. Doğruyu söylemek gerekirse, Méséglise-la-Vineuse’ü, “o taraf” olarak tanıdım sadece, bir de pazar günleri Combray’ye gezmeye gelen insanlarını tanıdım; bunlar, halam gibi bizlerin de “hiç tanımadığı” ve buradan yola çıkarak, “herhalde Méséglise’den gelmiş” yabancılardı. Guermantes’e gelince, onu bir gün, ama çok daha sonraki bir tarihte, çok daha fazla tanıyacaktım; yeniyetmelik yıllarım boyunca, Méséglise benim nazarımda ufuk gibi ulaşılmaz, ne kadar uzaklara gidilirse gidilsin, Combray’ye benzemeyen bir arazinin kıvrımlarıyla gözden gizlenen bir şeydi; Guermentes ise daima “o taraf”ın gerçekten ziyade zihinsel sınırı, ekvator çizgisi gibi, kutup gibi, Doğu gibi, adeta soyut bir coğrafi ifade olarak görünmüştü gözüme. O zamanlar Méséglise’e “Guermantes yoluyla” ya da Guermantes’a Méséglise yoluyla gitmek, benim için batıya doğu yoluyla gitmek gibi kadar anlamsız bir ifadeydi. (s. 136)

Daha kısa bir alıntı planlarken, kendimi kaptırıp daha fazla cümle alıntılamak istedim. Bir noktada bitirmem gerektiğinden en bitirici görünen cümlede kestim. Şöyle hissediyorum okurken: “lütfen anlatmaya devam et o iki tarafı, senin için ne ifade ettiklerini, halanın bu farkı nasıl gördüğünü, başkalarının ne dediğini, peyzajı da anlat ama daha çok referansla o coğrafyayı, sonradan bakarak anlat”. Bu örnekte olduğu gibi, herhangi bir şeyi anlamlı ve ilgi çekici kılabiliyor yazar.

Kendime yordum. Bugün iş yerinde bir molada, evden çıkarken seçmek zorunda olduğum ilk yol ayrımını arkadaşlarıma anlattım. İşe gittiğim her sabah, ikiye ayrılan sokağın sol tarafından hafif eğimli bir yokuşu çıkıp bir parktan geçerek bulvara çıkıyor, otobüse binip işe gidiyorum. Hafta sonlarındaysa -ya da iş dışında evden çıktıysam, ki bu genelde hafta sonları oluyor- sağda yokuş aşağı kıvrılan sokağa dönüp merkeze doğru yürüyorum. Yıllardır bu evde oturmama rağmen, birkaç hafta önce, ilk defa, bir sabah tam uyanamadığımdan olsa gerek, yanlışlıkla merkeze giden sokaktan ileri doğru birkaç dakika boyunca yürümüştüm. Dalgınlığımı fark edince kendi kendime gülüp, yolu geri yürüyüp -oysa ki o yoldan devam ederek de bulvara çıkabilirdim fakat yaptığım hatayı düzeltmiş olmazdım bu durumda- doğru yoldan işe gittim. Sabahları pek ayılamadığımız, işe gelişimizin tamamen omurilik kontrolünde, diğer insanları ve çevremizi fark etmeden gerçekleştiği konusunda ortaklaştığımız bir muhabbet anında bu anımı anlatmamı tetikleyen şeyin Proust olduğunu şimdi alıntıya dair yazmayı bitirdiğimde fark ettim. Zihnimi de işgale başlıyor yavaş yavaş demek ki.

İlk referans

Proust üzerine internette yüzeysel olarak biraz bakınınca -birkaç kitabı bitirmeden yakın okumalardan özellikle uzak duruyorum- iki Proust sever André Aciman (yazar, Proust hocası) ve Jonathan Burnham’ın (Proust editörü) söyleşisine rastladım. Aciman, Proust’un temelde “sahip olma” hissini aradığını öne sürüyor. Romanın başlarında annenin öpücüğüne sahip olmak isteyen Marcel’den başlayarak romanlar boyunca bu ihtiyacın kuruculuğuna işaret ediyor. Başka bir anda, Proust’un biçemini her detayı, nüansı, duygu durumunu içine alıp büyüyen korku filmlerindeki dev yaratıklarla (amoeba -amip-) benzetiyor. Çünkü Aciman’a göre Proust hiçbir şeyi unutmak istemiyor: retention par excellence. En unutulmaz anları ise sahip olamadıkları. İşte böyle yorumlardan kaçıyordum aslında. Okumaya yön ve şekil verecek tehlikeli büyük tespitlerden.

Okurun Belleği’nde de geçiyordu, söyleşide de aynısını söylüyorlar: Proust’u ille de romanların sırasıyla ya da bir parçasını baştan sona okumaya gerek yok. Her zaman herhangi bir yerinden başlayıp biraz okuyabilirsiniz, sizi daima taltif edecektir. Böyle diyorlar.

Fazla kişisel oldu ilk parça, Proust okuma notu olmadı pek ama planım yaza yaza bir şekilde yolumu bulmak.

Proust fan blog sayısı ise çokmuş: Reading Proust For Fun, 182 Days of Marcel Proust, Reading Proust, Proust Reader, Involuntary Memory vd. Ben de kendimi marjinal olmasa da bir fikir bulmuş ve peşinden gidiyor sanmıştım, birkaç saatliğine.

İleriye dönük kitaplar

Proust’a dair yazanları merak ettiğimden kitapçılara girdiğimde ona dair kitapları da gözüm seçmeye başladı. Bugünlerde yeni bir çeviri çıkmış: Edmund White’ın “Marcel Proust: Bir Yaşam” biyografisi. Bir de Beckett’in Beckett olmadan önce yazdığı “Proust” kitabına rastladım. Bir de Aciman’ın “Proust Projesi” varmış, yazarlara sevdikleri pasajları seçip bunların üzerine yazmalarına dair bir davette bulunup kitaplaştırmış. Alain de Botton’a ise saygı duysam da optimizmine ve pratik felsefesine gıcık olduğumdan onun kitabını en son okurum -sonra bir de severim kesin.

Proust, Okuma Evreni ve Dış Dünya

“

O sonbahar yaptığım gezintiler, saatlerce kitap okuduktan sonra gezmeye çıktığım için, daha da zevkliydiler. Bütün sabah salonda kitap okumaktan yorgun düştüğümde, battaniyemi omuzlarıma sarıp dışarı çıkardım; uzun müddet mecburen bedenim, bırakılan bir topaç gibi, bu fazlalıkları dört bir yana savurma ihtiyacı duyardı. Evlerin duvarları, Tansonville’in çiti, Roussainville Ormanı’nın ağaçları, Montjouvain’in sırtını verdiği çalılar şemsiye veya baston darbelerine maruz kalır, neşeli çığlıklar işitirlerdi; hem darbeler, hem de çığlıklar beni coşturan, hızlı bir çıkış yoluna kolayca varmamı ağır ve zor bir aydınlanmaya tercih ettiklerinden aydınlığın sükûnetini tadamamış, karışık düşüncelerden başka bir şey değillerdi. Hislerimizin sözde ifadeleri, çoğunlukla hislerimizi bu şekilde, kendilerini tanımamıza imkân vermeyen bir biçime bürünmüş halde dışımıza çıkarmak suretiyle bizi bu hislerden kurtarmaktan öteye gitmez. Méséglise tarafına neler borçlu olduğumu, Méséglise’in tesadüfi çerçevesi ya da zorunlu esin kaynağı olduğu mütevazi keşifleri hesaplamaya çalıştığımda, duygularımızla onların olağan ifadesi arasındaki bu uyumsuzluğu ilk defa o sonbaharda, o gezintilerden birinde, Montjouvain’in yaslandığı çalılık bayırda, hayretler içinde fark ettiğimi hatırlıyorum. Bir saat boyunca yağmura ve rüzgâra karşı neşeyle mücadele ettikten sonra, Montjouvain’in küçük gölünün kenarına, M. Vinteul’ün bahçıvanının aletlerini koyduğu kiremit kaplı küçük kulübenin önüne geldiğimde, güneş yeniden açmıştı; yağmurun yıkadığı yaldızlı güneş ışınları gökyüzünde, ağaçların, kulübe duvarının, tepesinde bir tavuğun gezindiği hâlâ ıslak kitemit çatının üstünde, yepyeni parlamataydı. Esen rüzgâr, duvardaki çatlaklarda bitmiş yabani otları ve tavuğun tüylerini yana doğru çekiyor, hem otlar, hem de tüyler, cansız ve hafif nesnelerin kendini bırakmışlığıyla, botları yettiğince, rüzgârın keyfine göre uçuşuyorlardı. Güneşin tekrar yansıtıcı bir yüzey haline getirdiği gölcüğün üzerinde kiremit çatı daha önce hiç dikkatimi çekmemiş olan pembe mermer damarları oluşturuyordu. Suyun ve duvarın üstünde, gökyüzünün gümüsemesine karşılık veren solgun bir tebessüm görünce, kapatmış olduğum şemsiyemi sallayarak heyecanla, “Vay be! Vay be! Vay be!” diye bağırdım. Ama aynı anda, aslında bu muğlak sözlerle yetinmeyip, hayranlığıma bir açıklama getirmeye çalışmam gerektiğini de düşündüm.

Yine aynı anda —oradan geçmekte olan, zaten oldukça keyifsiz görünen ve şemsiyenin yüzüne çarpmasına ramak kalınca keyfi iyice kaçıp, “Bu güzel havada yürümek ne hoş, değil mi?” dediğimde soğuk bir cevap veren bir köylü sayesinde— aynı duyguların önceden belirlenmiş bir düzene göre, herkeste aynı anda oluşmadığını da öğrendim. Daha sonraları, ne zaman uzunca bir süre kitap okuyup ardından canım sohbet etmek istese, kendisiyle konuşmak için yanıp tutuştuğum arkadaşım az önce sohbetin hazzını yaşamış olur, o esnada da rahat bırakılıp kitap okumak isterdi. Annemle babamı düşünüp sevgiyle dolmuş, onların en hoşuna gidecek, en akıllı uslu kararları vermişsem, onlar tam da bu süre içinde benim unuttuğum bir kabahatimi öğrenmiş olurlar, ben onları öpmek üzere kollarına atılırken, onlar kabahatimden ötürü bana sertçe sitem ederlerdi.

Bazen yalnızlığın bana yaşattığı coşkunluğa ondan tam olarak ayıramadığım bir başka heyecan, sarılıp kucaklayabileceğim bir köylü kızının karşıma çıkıvermesi arzusundan kaynaklanan bir taşkınlık eklenirdi. Bu arzuya eşlik eden çok farklı düşüncelerin ortasında, ben sebebini tam olarak anlamaya vakit bulamadan, ansızın ortaya çıkan haz, bana o düşüncelerin yaşattığı hazzın bir üst seviyesi gibi gelirdi sadece. O esnada zihnimde yer alan her şeye, kiremit çatıdaki pembe yansımaya, yabani otlara ne zamandır gitmek istediğim Roussainville köyüne, Roussainville Ormanı’nın ağaçlarına, kilisenin çan kulesine fazladan bir değer atfederdim; sırf bu yeni heyecanı onların yarattığını zannettiğim için gözümde daha arzulanır olurlar, yelkenimi kuvvetli, meçhul ve elverişli bir rüzgârla dolduran coşku sanki beni onlara ulaştırmak için acele ederdi. Bir kadının ortaya çıkıvermesi arzusu benim nazarımda tabiatın cazibesine bir başka coşku katıyordu, ama buna karşılık, tabiatın cazibesi de kadının fazlasıyla sınırlı bulacağım cazibesini genişletiyordu. Ağaçların güzelliği bu kadının da güzelliğiymiş, bu ufkun, Roussainville köyünün, o yıl okuduğum kitapların ruhunu ellerime o kadının öpücüğü teslim edecekmiş gibi geliyordu bana ve hayal gücüm tenselliğimle temas edip ondan güç aldıkça, tenselliğim hayal gücümün bütün alanlarına yayıldıkça, arzum sınır tanımıyordu. Bunun başka bir nedeni de, —alışkanlığın faaliyetine ara verdiği, nesnelere ilişkin soyut bilgilerimizin bir yana bırakıldığı, dolayısıyla bulunduğumuz yerin özgünlüğüne, bireyselliğine derinden inandığımız, tabiatın ortasındaki tahayyül anlarında hep olduğu gibi— arzularımın seslendiği kadının bana kadın cinsinin herhangi bir örneği gibi değil, bu toprağın zorunlu ve doğal bir ürünü gibi gelmesiydi. Çünkü o sıralarda benim dışımdaki şeyler, toprak ve insanlar, bana, yetişkin erkeklere göründüğünden daha değerli, daha önemli, daha gerçek bir varoluşla donatılmış gibi görünüyordu.

“

Marcel Proust, Kayıp Zamanın İzinde: Swann’ların Tarafı, çev. Roza Hakmen, Yapı Kredi Yayınları, 2019 [1913], 20. basım, s. 156-8.

İleri, Eleştirel Kurmaca & Kurmaca Eleştiri

Cem İleri’nin Okurun Belleği kitabı Sebald’ın yapıtına (bu terimi de ondan öğrendim) yakın okuma yapıyor. Temel referansı Benjamin, okuduğum ilk 150 sayfada en sık anılan öteki yazar Proust -bazen de Barthes. Ben bilmiyorum Proust’u henüz. (Kitap bittiğinde bu evrenin çok daha katmanlı ve zengin olduğunu öğrenmiştim.)

Eleştirel Kurmaca ve Kurmaca Eleştiri diye adlandırdığı yöntemler ise sevdiğim yazma türlerine dair sabitleyiciler oldu. Kendisi mi isimleri koydu, önceden kategorize edilmiş mi bu alt türler, bu kısımda bir dipnot vermediği için bilemiyorum. Enrique Vila-Matas’ı okumaya İleri’nin E Evi’ndeki bir dipnot sayesinde başlamıştım. Minnet eylerim.

En başta Kundera’nın entelektüelleri ve anlatıcılarıyla tanışmış olmalıyım bu edebi evrenle. Pamuk’un Kara Kitap’taki gazetecilerini de bu denklemde bir yerlerde görüyorum. Adlandırma ihtiyacını en çok John M. Coetzee’nin Romancının Romanı’nda hissetmiştim. Makale yazmak ile makale yazan roman karakteri yazmak arasındaki geriye çekilerek bakan yazarı seviyorum. Coetzee bu alanda çok top çeviriyor, Kötü Bir Yılın Güncesi’nde de sayfaların peyzajına dağıtmıştı çeşitli sesleri ama çok başarılı bir deneme olmadı bu herhalde.

Şimdilik sadece bu kısmı alıntılamak sonra ise kitap üzerine daha genel olarak yazarak düşünmek istiyorum, becerebilirsem. Hem kitaptaki bakışlarla Sebald ve çevresinde örülen ağlar üzerine hem de özelde böylesi bir kitap yapa(-bile)n denemeci yazar üzerine… Bu alıntı kitabın birinci bölümü olan “Şüpheli, güvenilmez bir meşguliyet…”i bitiriyor. Birkaç ifadeyi sonradan dönebilmek için eğikleştirdim. Pasaj, sonralarda tekrardan anılsa da, kitaba adını veren “okurun belleği” fikrini ve İleri’nin kitaptaki niyetini de içeriyor. Daha sonra 523. sayfada bu niyetin “Sebald’ı daha iyi anlamaktan ibaret” olduğunu da alçak gönüllülükle söylüyor. Biz vasat okurlara da yazık ama.

“

Sebald, 20. yüzyılda ortaya çıkan birtakım türlerarası metinsel çalışmaların etkisiyle, onları bir adım öteye götüren, bu metinlerin biçimsel yaklaşımlarını çok daha geniş, ağır bir içerikle birleştiren yeni bir bireşime ulaşır. Burada “eleştirel kurmaca” ile “kurmaca eleştiri” arasındaki farkın altını çizmek gerekir. İlki, Kundera’nın, tarihini son derece ayrıntılı bir biçimde dile getirdiği, kökü çok eskilere uzanan bir alt-tür, içinde eleştiri-deneme öğelerini barındıran, anlatıyı bir düşüncenin evrilişinin anlatısı da kılan Niteliksiz Adam gibi kurmaca metinlerin başlattığı gelenektir. Kurmaca metin, konudışına sapmalarla, karakterlerine verdiği uzun monolog fırsatlarıyla, tema çeşitlendirmeleriyle, anlatının ritmini bölen deneme üslubuyla, düşünce yazısını kendisine mal etmesi olarak görülebilir bu çaba.

Diğer yanda da ağırlıklı olarak Fransız edebiyatının söz sahibi olduğu, çarpıcı örneklerini verdiği eğilim yer alır: Kurmaca eleştiri, ilkinin çizdiği güzergâhı tam tersinden kat ederek belki yine aynı noktaya varır. Eleştirel metnin, düşünce yazısının, denemenin arasına yaşamöyküsel, anekdotik malzemelerin, anıların, gündelik yaşamdan fragmanların yerleştirilmesi, hatta en iyi örneklerinde, anlatı jestlerinin eleştiri yazısında yeniden denenmesi, sınanmasıyla kendini var eden, ilkinden çok daha melez bir tür ortaya çıkar. Eleştirel kurmaca yerini bu örneklerde eleştiriye bırakır, Borges, Blanchot, Barthes, yenilerde Vila-Matas, Pierre Bayard…

Sebald’ın yapıtı, bu iki yaklaşımdan beslenmesine rağmen, onlardan çok farklı bir noktaya taşır türlerarası ilişkinin boyutunu. Bu iki alt-kategoriye de tam olarak yerleştirilemeyecek bir iş yapmaktadır: anlatıyı birtakım düşüncelerin taşıyıcısı, çerçevesi, değişkesi olarak sürdürmek ya da eleştirel metnin mesafeli, soğuk yapısını kurmak için dilin olanaklarını zorlamak gibi bir çaba söz konusu değildir. Sebald kariyerinin başından beri zaten eleştirel anlamda yazmış olduğu, üzerine düşünmüş, tartışmış olduğu her şeyi, bu kez pek de kurguya, anlatıya benzemeyen bir yöntemle yeniden dener, yeniden üretir.

Yoğun referanslama, anıştırma, gönderme sistemiyle, bir yandan Batı edebiyatı kanonunu kendisine tarihsel bir referans kılar, bir yandan da, aradan zarifçe çekilerek asıl görülmesi gerekene işaret eder. Burada hem ulaşılması zor bir sürekliliği hem de bu tarihin sert bir eleştirisini aynı anda okumak mümkün. Sebald’ın bu takıntısının nedeni, kendisinden önce gelenlere, geçmişe bir yanıt hazırlamanın ancak bir tür bellek çalışması aracılığıyla mümkün olabileceğini düşünmesidir. Yapıtın, adeta, kendi belleğinin derinliklerinde gizlenen öncüllerine ulaşmayı arzuladığı söylenebilir. Oysa bir yandan da kendisini, tüm zamandizinsel sınırlamaları elinin tersiyle iterek, belleğinde yer eden yapıtların arasına yerleştirmeye çalışmaktadır.

“Eski ile yeninin birleştirilmesinde, yeni icat edilmiş öğenin, biçimin, fikrin, eski yapının üzerine ince bir tabaka gibi kaplanması. Yeni öğe, eskinin biçimsel niteliklerinin birebir taklidi ya da çağdaş biçemin bir örneği değil, fakat, var olan yapının karakteristiklerinin yeniden yorumlanmasının sonucu olmalıdır.”

Eski yapının, yapıtların doğasının yeniden yorumlanması, bir tür görme sorunudur. Edebiyat kadar eski, eskinin içindeki yeniyi, yeninin içindeki eskiyi görme uğraşı. Sebald bu halitayla, eskiden ve yeniden yapılmış duvarla, bütün ilişkilerin çatıldığı cepheyle, yüzeyle uğraşır. Kendisini her zaman çoğul kimliklerle, konumlarla tanımlayan yapıt, bir tür zamandizini bozma eylemi gerçekleştirir.

Sebald’ın “kurmaca” anlayışını, yapıta yerleştirdiği mekanizmayı çözmek için, bağlantıları tek tek bulgulamak, birbirleriyle ilişkilerini çözmek için, kullandığı teknikleri inceden inceye betimlemek yerine, Sebald hakkındaki pek de tükenecek gibi durmayan okumaların çıkış noktasına geri dönmek, yapıtı tam da bu bitiştirme, iliştirme çalışmasının başladığı, kararın verildiği anda kavramak, onun temel motiflerinden birini mercek altına almak, aynı işi burada yeniden gerçekleştirmek gerekir. Bu yaklaşım, durumun Sebald’a özgü olmadığını, herhangi bir nesneye gereğinden fazla yaklaşmayı seçen herkesin sonunda gelip dayanacağı uçurumlardan biriyle karşı karşıya olduğumuzu göstermesi açısından anlamlıdır.

Sebald’ın okur için oluşturduğu zihinsel oyun alanı, bağlantıların herkes tarafından kendi çapında bulgulanabilmesini öngörüyor. Okuma ediminin önünü açıyor, işi yazarlıkla yan yana konumlandırıyor, okuru bir adım ileri sürüyor. Tüm kavramsal altyapıyı, okumanın özgürleştirilmesi deneyimine zemin olarak hazırlıyor. Yazının olduğu kadar okumanın da bir tür araya girme, kesintiye uğratma, parçaların yerlerini değiştirerek yeni bir düzen oluşturma işi olduğunu gösteriyor. Okumayı açma, okumayı öngörme, okumayı kurgulama önerisi, tepesinde okuma etiğinin keskin kılıcının parıldadığı bir sahnelemeyle bellek mekanizmalarına bağlanıyor. Kendi okumanızı tamamladığınızda, “okuma”yı okumuş oluyorsunuz, Sebald adlı okurun belleğiyle karşılaşıyorsunuz.

“

Cem İleri, Okurun Belleği, Everest Yayınları, 2016, s. 30-3.