“Birden Bartleby’nin masası ilgimi çekti. Çekmecesinin anahtarı üstündeydi.
Kötü bir niyetim yok, öyle kalpsiz bir meraki dindirmek değil derdim, diye düşündüm. Hem ayrıca masa benim malım, içindekiler de öyle olmalı, onun için bakabilirim. Her şey düzenli bir biçimde yerleştirilmişti, kâğıtlar güzelce istiflenmişti. Gözler derindi; evrak dosyalarını kaldırınca içlerini yokladım. Az sonra elime bir şey geldi, çekip çıkardım. Eski bir mendil, ağır, düğümlü. Düğümü açınca bunun bir tasarruf bankası olduğunu anladım.
O zaman bu adamda rastladığım esrarengiz taraflar geçti aklımda, sıra sıra. Bir şeye cevap vermedikçe hiç konuşmaz; iş aralarında epey zamanı olduğu halde hiç okurken görmemişimdir – hayır, gazete bile. Uzun uzun durur ayakta, paravanının arkasındaki o solgun penceresinden karşısındaki ölü tuğla duvara bakar; hiçbir lokantaya, aşevine gitmediğinden şüphem yok; solgun yüzüne bakınca hiçbir zaman Hindi gibi bira içmediğini, başka insanlar gibi çay ya da kahve içmediğini hemen anlardınız; özellikle herhangi bir yere gitmediğini, bir yürüyüşe bile çıkmadığını, ama belki şimdi bunu yapıyordu; kim olduğunu, nereden geldiğini ya da bu dünyada bir akrabası olup olmadığını söylemekten kaçınmıştı; bu kadar zayıf ve solgun olduğu halde, sağlılığından da hiç yakınmamıştı. Bunların hepsinden fazla da, bilinçdışı soluk -ne diyeyim ki?- soluk bir kibirlilik geliyordu hatırıma; buydu zaten o eksantrik anlarında beni ona uymaya zorlayan şey. Benim için en basit bir şeyi yapmasını bile istemekten korkmama yol açan şey. Ama zaten uzun sürmüş hareketsizliğinden anlamam gerekiyordu, paravananın arkasında, ayakta, ölü duvar dalıp gitmelerinden birine girdiğini.
Bütün bu şeyleri aklımda dolandırırken, henüz yeni keşfettiğim olguyla, yani büromu sürekli barınağı ve evi haline getirmesiyle bunları birleştirerek, o marazî karanlık halini de unutmadan, yani bütün bunlar zihnimde, daha bir ayar gibi oldum. İlk duygularım melankoli, çok içten bir acıma olmuştu; ama Bartleby’nin yalnızlığı zihnimde büyüdükçe büyürken o melankoli korkuya, o merhamet de tiksintiye karışmaya başlamıştı. Bir noktaya kadar bir sefalet düşüncesi ya da görünüşünün içimizdeki en temiz duyguları kendine çektiği çok doğru, çok da korkunç; ama bazı özel durumlarda, o noktayı geçince böyle olmuyor. Bunun her zaman insan yüreğinin doğuştan gelme bencilliğinden ötürü böyle olduğunu söyleyenler yanılıyorlar. Aşırı ve organik bir kötülüğü, hastalığı tedavi etmenin umutsuz olmasından ileri geliyor bu. Duyarlı biri için acıma çok zaman acı demektir. Böyle bir acımanın herhangi bir işe yaramadığı sonunda anlaşılınca, sağduyu insana bundan kurtulması gerektiğini söylüyor, uyarıyor. O sabah gördüklerim karşısında, yazıcının doğuştan gelen ve tedavisi olmayan birtakım marazların kurbanı olduğunu anladım. Bedenine sadaka verebilirdim, ama bedeni değildi ona acı veren -ruhuydu acıyı çeken, ama ruhuna erişemiyordum.”
Herman Melville, Yazıcı Bartleby, İletişim Yayınları, çev. Murat Belge, 2013 [1853], 4. basım, s. 60-1.
“Odada oturmak, beklemek, odayı arşınlamak, karşı pencerede oturan kişinin görüntüsüne katlanmak olanaksızlaştığında dışarı çıkıyordu. Gün ışığı dünyanın kesinliğini geri verene kadar geceyi geçirebilmek için yürüyordu. Bu, ışığın her zaman günü vereceği anlamına gelmiyordu. Yürüyen için gün her zaman tehdit altındaydı, ışık ertesi sabah günü geri vermeyebilirdi.
“Günümüzde filozofun gelişmesinin karşısındaki tehlikeler aslında o kadar katmerlidir ki, bu meyvenin olgunlaşabileceğinden kuşku duyuyor insan. Bilimlerin kapsamı ve inşa ettikleri kule muazzam büyüdü, böylelikle filozofun henüz çıraklık aşamasında yorulma ve herhangi bir yerde durup “uzmanlaşma” olasılığı da arttı; öyle ki artık kendi yüksekliğine, üstten bakışa, genel bakışa, aşağıya bakışa ulaşamıyor. Ya da yukarıya çok geç, en iyi çağı ve kuvveti çoktan geride kaldıktan sonra çıkıyor; ya da bakışının, genel değer yargısının fazladan bir önem taşımadığı ölçüde zedelenmiş, kabalaşmış, yozlaşmış oluyor. Tam da entelektüel vicdanının incelmişliği, yolda duraksamasına ve gecikmesine neden oluyor; bir heveskâr olmaya, kırk ayaklı kırk duyargalı olmaya ayartılmaktan korkuyor, kendine karşı saygısını yitirmiş birisinin, bilen biri olarak da artık emretmediğini, artık önderlik etmediğini çok iyi biliyor: işte böyle büyük bir oyuncu, felsefi bir Cagliastro, tinler köyünün kavalcısı, kısacası bir baştan çıkarıcı olmayı istemek zorunda kaldı. Nihayetinde bir beğeni sorunudur bu: zaten bir vicdan sorunu değilse. Üstüne üstlük filozof olmanın zorluğunu bir kez daha ikiye katlasın diye, kendi kendisinden bilimler hakkında değil, ama yaşam ve yaşamın değeri hakkında bir yargı, bir evet ya da hayır talep ediyor -bu yargıya varmanın kendisinin bir hakkı, hatta bir ödevi olduğuna istemeye istemeye inanmayı öğreniyor, ve kendini yalnızca en kapsamlı -belki de en rahatsız edici, en yok edici- yaşantılardan dışarıya, söz konusu hakka ve o inanca gidecek yolunu çoğunlukla tereddüt ederek, kuşkulanarak, sesini keserek araması gerekiyor. Aslında kitle uzun bir süre filozofu tanıyamadı ve başkasıyla, kâh bilimle uğraşan insanla ve ideal bilginle, kâh tanrının duyularından arınmış “bu dünyalı olmaktan çıkmış” dindar-yüce hayranıyla ve meczubuyla karıştırdı; bugün bile herhangi birinin, “bilgece” ya da “bir filozof gibi” yaşadığı için övüldüğü duyuluyorsa, bunun handiyse “akıllıca ve bir kenarda”dan daha fazla bir anlamı yoktur. Bilgelik: belli ki ayaktakımı bunu bir tür kaçış olarak, kötü bir oyundan güzelce sıyrılmak için bir yöntem ve marifet olarak görüyor; oysa gerçek filozof -bize öyle görünüyor değil mi dostlarım?- “filozofça” ve “bilgece” olmayan, her şeyden önce akıllıca olmayan bir yaşam sürer, ve yaşamın yüzlerce denemesinin ve baştan çıkartmasının günahını ve ödevini hisseder: -kendini sürekli riske eder, bu kötü oyunu oynar…..”
“Bu kadar şahsi şeylerden söz etmek çok güç. Ama madem ki uykusuzluktan bahsettiniz, ben gençliğimde uykusuzluk derdini yaşamış olmanın o kadar da kötü olmadığına inanıyorum. Son derece acı verici bir tecrübedir bu; bir felakettir. Ama başkalarının anlayamayacağı şeyleri anlamanızı sağlar: Uykusuzluk sizi canlıların dışına çıkarır, insanlığın dışında. Dışlanmış olursunuz. Akşam saat sekizde yatarsınız, saat dokuzda ya da onda, ve ertesi sabah saat sekizde uyanırsınız ve gününüze başlarsınız. Uykusuzluk nedir? Sabahın sekizinde akşam sekizdekiyle tamamen aynı noktada olursunuz! Hiçbir ilerleme yoktur. Sadece orada olan o muazzam gece vardır. Hayat ise sadece kesintilerle mümkündür. İnsanlar bu yolla hayata tahammül ederler, uykunun verdiği kesintiler sebebiyle. Uykunun ortadan kalkması bir tür uğursuz devamlılık yaratır. Tek bir düşmanınız vardır, o da gündüzdür, gün ışığıdır. Ayrıntılara girmek istemiyorum, değmez. Son derece güç bir şeydir bu. Ama şu olur, uykusuz beklediğiniz zaman yalnızsınızdır… kiminle? Hiç kimseyle. Hiçlik fikriyle baş başasınızdır; Sartre yüzünden aşınmış bir kelimedir bu… Ama bu bariz bir şey haline gelir, neredeyse fiziksel olarak hissedersiniz onu. Sadece kavram olan şeyler de sizin için canlı gerçeklikler haline gelir. İlk olarak, zaman başka bir boyuta geçer. Zaman neredeyse akmaz. Dakikadan dakikaya. Ve her dakika bir gerçekliktir. Akan ama ilerlemeyen zaman. Neye doğru ilerlediği bilinmez. Saatler boyunca zamanın ağır geçişine neredeyse kulak kesilen tipin psikolojik sürecini tasvir etmek istemezdim. Aslında bence bütün psikolojik hastalıklar, bütün iç sarsıntılar, özel bir zaman duygusundan gelirler. Demin can sıkıntısı konusunda söz etmiştik bundan: Sıkılırken zaman sizin için dışsal bir hale gelir. Ama uykusuzlukta zaman sizin düşmanınızdır. Çünkü içine giremediğiniz bir zamandır bu. Zamanın bu geçişinin ne anlamı vardır? Oradasınızdır, herkes horlamaktadır, evren horlamaktadır, siz de tek başınıza nöbet tutmaktasınızdır. Öyleyse, bunun trajik veçhesinden söz etmek istemiyorum, ama intiharların yüzde doksanının uykusuzluktan geldiğini biliyorsunuz. Size istatistikler zikretmiyorum, ama bunun önemi yok. Bunu biliyorum. Uykusuzluk bu. Bir uykusuz intihar eder, ama uykusuzluktan haberi olmayan kişi intihar etmez. İşini bitirmek isteyen bir sahtekâr ya da bir hırsız ya da bir cani değilse. Ama genel olarak, hayır. Sebepsiz intiharların neredeyse hepsi uykusuzluktandır. İnsan buna ancak, ki benim durumum buydu, çalışmamak şartıyla tahammül edebilir. Hatta, annemle babam uykusuzluklarımı finanse etmemiş olsalar kesinlikle kendimi öldürmüş olacağımı bile söyledim. Bütün bunları ortaya dökmek belki biraz ayıp; ama herkesin yaşayabileceği şeyler bunlar, onun için söylüyorum. Bireysel bir tecrübe değil bu, sadece ben değil, aynı şeyleri yaşayan bir sürü insan tanıyorum. Hekimlerle uykusuzluk üzerine konuştum, bu konuda hiçbir şey bilmiyorlar. Bu trajediyi kendi başına yaşamayanlar hiçbir şey anlayamazlar. Ben de şahsen, uykusuzluk hastalığının insanın hayatında yaşayabileceği en büyük tecrübe olduğunu düşünüyorum. En korkuncudur, bütün diğerleri onun yanında hiç kalır. Bu konuda açık ve kesin konuşuyorum. İyice boşboğazlığım tuttu bugün, çünkü hayatımda dinleyiciler önünde ikinci konuşmam bu. Size bir sırrımı açacağım.
“Eşzamanlılık fikri, Benedict Anderson’ın da belirttiği gibi, gazetelerin dolaşımı ile gazetecilik gelenekleri dâhilinde inşa edilmiştir. Büyük boy gazetelerin düzenleniş şekli sayesinde okur daha ilk sayfada beş altı değişik haberle karşı karşıya kalır. Rusya’daki toplumsal kargaşayla ilgili bir yazı, Kosova’daki savaş, East Timor’daki katliam, Clinton’ın yaptığı duygusal bir konuşma, bir cinayet ve bir futbol maçı… Bu olayların çoğu birbirinden bağımsız bir şekilde meydana gelir, olayın aktörleri diğerlerine neler olduğunun pek farkında değildir. Tarihsel avangart sanatçıları öngörülerini kullanarak ilk çıktığı zamandan beri her yerde uygulanan sanatsal bir pratik olan montajı ortaya atmış, çağdaş metropoller deneyimlerimizi iş hayatı ile boş zaman arasında parçalayarak yapısal bir karmaşa yaşamamıza neden olmuştu; bundan kısa bir süre sonra da gazeteler okurlarına metinde doğrudan belirtilmeyen kimi öğelerin eklenmesiyle ancak anlaşılabilen, detaylandırılmış ama bağlamından koparılmış yazıları nasıl iyice kavrayıp irdeleyebileceklerini öğretmeye başlamıştı. Gazeteyi oluşturan yazıların arasında muhayyel bağlantıların kurulmasını sağlayan şey, takvimlerin örtüşmesi, yani gazetenin başına düşülmüş tarihtir; buradaki altmetin, gazetede yan yana getirilmiş bütün öğelerin, içinde “dünya”nın da döndüğü, ölçülebilir derecede türdeş bir zaman ağı dâhilinde kurgulandığıdır. Soğuk Savaş döneminde Amerikan haber spikerlerinin de hep yinelediği gibi: “zaman ilerliyor.” Eşzamanlılık fikri de gazetelerin dolaşımıyla inşa edilmiştir; buna göre, bilgiler söz konusu bilgilerin basıldıktan bir gün sonra eskiyeceğini bilen insanlara eşzamanlı olarak aktarılmaktadır. Hegel, günlük gazete okuma eyleminin modern insanın sabah duası olduğu [sic] söylerken yeni bir ritüelin ortaya çıkmakta olduğunu öngörmüştü; yıl boyunca her gün yinelenen bu ritüelin katılımcıları, sergiledikleri bu tüketim davranışının binlerce, hatta milyonlarca insan tarafından da tekrarlandığını biliyordu. Hegel, gazetenin modern bir ritüel olarak işlev göreceğini öngörürken, Benjamin’e göre gazeteler, geleneksel biçimlerinden farklı olarak, önceki tekrarları yansıttıkları için belleği güçlendirmek bir yana bellek kaybına neden olurlar: zira haber bildirme konusundaki gazetecilik ilkeleri -haberin tazeliği, kısalığı, kolay kavranabilirliği, farklı öğeler arasındaki bağlantısızlık- haberi yapılan olayı, okurların duygusal deneyimine derinlemesine etki edebileceği, böylece duygusal zamanlarına girebileceği alandan izole eder.”