(Brittanica’nın Sembolist Edebiyat makalesinin çevirisi. Rodenbach okuyunca merak ettim sembolistleri. Tersine’yi okumalıyım.)
19. yüzyıl sonlarında Fransız şairleri arasında kısmen organize bir şekilde doğan edebi ve sanatsal bir hareket olarak Sembolizm, resim ve tiyatroya genişledi, 20. yüzyıl Avrupalı ve Amerikalı edebiyatçılarını çeşitli derecelerde etkiledi. Sembolist sanatçılar bireyin duygusal deneyimini incelikli ve davetkar bir simgesel dille ifade etmenin yollarını aradılar.
Sembolist Edebiyat
Başlıca sembolistler arasında Fransız Stéphane Mallarmé, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Jules Laforgue, Henri de Régnier, René Ghil, ve Gustave Kahn; Belçikalı Émile Verhaeren ve Georges Rodenbach; Yunanistan’da doğan Jean Moréas; ve Amerika’da doğan Francis Viélé-Griffin ve Stuart Merrill sayılır. Sembolizmin önde gelen eleştirmeni Rémy de Gourmont, sembolist kriterleri Joris-Karl Huysmans‘ın romanına ve Belçikalı Maurice Maeterlinck‘in oyunlarına uyguladı. Fransız şairleri Paul Valéry ve Paul Claudel de yer yer sembolistlerin 20. yüzyıl mirasçıları olarak değerlendirilir.
Sembolizm, Fransız şiirinde hem teknik hem de tematik olarak hüküm süren, Parnasçı şiirdeki titiz/kesin tasvirlerde açığa çıkan, katı kurallara başkaldıran Fransız şairlerle doğdu. Sembolistler şiiri açıklayıcı işlevinden ve biçimselleşmiş hitabetten özgürleştirerek insanın iç dünyasında ve deneyimlerindeki anlık, dolaysız duyumları tarif etmeyi arzuladılar.
Serbestçe ve büyük ölçüde kişisel bir şekilde metaforları ve imajları kullanarak insanın iç dünyasında, kelimelerle ifade edilemeyen sezgileri ve duyusal izlenimleri hissettirmeye, varoluşun altında yatan gizemi aktarmaya çalıştılar. Bu metafor ve imajlar kesin bir anlamdan yoksun olsalar da, şairin zihinsel durumunu aktarabilir ve ifade edilemez gerçekliğin “karanlık ve çapraşık birliğini” sezindirebilirdi.
Verlaine ve Rimbaud gibi sembolizmin önde gelenleri Charles Baudelaire‘in şiiri ve düşüncesinden derinden etkilenmişlerdi, özellikle de Kötülük Çiçekleri (1857) şiirlerinden. Baudelaire‘in duyular arası örtüşmeler kavramını benimseyerek, bunu sanatların sentezine dair Wagnerci idealle birleştirerek şiirin müzikal niteliklerine dair özgün bir kavrayış üretmeye çalıştılar. Böylelikle, sembolistlere göre şiirdeki tema, dikkatlice seçilmiş kelimelere içkin armoniler, tonlar ve renklerin hassas kullanımıyla geliştirilebilir ve düzenlenebilir (orchestrate).
Sembolistlerin şiirsel aracın esas ve içkin niteliklerini vurgulama girişimleri, sanatı diğer bütün ifade araçları ve bilgi türlerinden üstün bir yere yerleştirmelerinden temellenir. Bu da, dolayısıyla, onların fiziksel dünyanın altında başka bir maddilik ve bireyselliğin, özü ancak sanat eserine katkı sunan veya ondan kaynaklanan öznel duygusal tepkilerinde temellenen başka bir gerçekliğin olduğuna dair idealist inançlarına dayanır.
Verlaine‘in Romances sans paroles (1874; Songs Without Words) ya da Mallarmé’nin L’Après-midi d’un faune (1876) eserleri gibi başyapıtlar bu yenilikçi Fransız şairlerinin doğmakta olan yeniliklerine artan bir ilgi uyandırdılar. Sembolist manifesto Jean Moréas tarafından Le Figaro’da 18 Eylül 1886’da yayımlandı; burada şair gerçekçi tiyatronun betimleyici eğilimlerine, natüralist romana ve Parnasçı şiire saldırdı. Bunun yanı sıra, Baudelaire ve diğerlerini ifade etmek için kullanılan dekadan terimini, sembolist ve sembolizm terimleriyle yer değiştirmeyi önerdi. 1880’lerin sonlarında birçok küçük sembolist değerlendirme yazıları ve dergiler ortaya çıktı, yazarları harekete düşman eleştirmenlerin saldırılarına karşı bağımsız tartışmalara katıldı. Mallarmé sembolistlerin lideri oldu ve Divagations (1897) hareketin estetiğine dair en değerli açıklama olarak günümüze kaldı. Katı metrik kalıplardan kaçmak ve daha özgür şiirsel ritimlere ulaşmak için çabalarında sembolist şairler, bugün artık güncel şiirin temel biçimleri haline gelen nesir şiirlerin ve serbest vezinin alaşımlarına başvurdular.
Sembolist hareket Rusya’ya da sıçradı. Valery Bryusov, 1894-1895 arasındaki Rus ve Fransız sembolist şiirlerinden bir antoloji yayımladı. Rusya’da bu hareketle birlikte şiirin canlanmasının öncüsü Vladimir Sergeyevich Solovyov oldu. Onun şiiri, dünyanın metafizik gerçeklikleri dışavuran bir semboller sistemi olduğuna dair bir inancı ifade ediyordu. Hareketin en büyük şairi Aleksandr Blok, Dvenadtsat’ta (1918; The Twelve) Rus Devrimi’yle Tanrı’yı, on iki Kızıl Ordu üyesinin, İsa’nın önderliğinde Yeni Dünya’nın havarileri olarak apokaliptik bir imgelemle birleştirdi. Diğer Rus sembolist şairleri Vyacheslav Ivanovich Ivanov, Fyodor Sologub, Andrey Bely ve Nikolay Gumilyov idi.
Şiirde sembolist hareket zirvesine 1890 civarlarında ulaştı ve 1900’lerde yokuş aşağı bir düşüşe geçti. Sembolist şiirin atmosferik, odaklanmayan imgelemi fazla arıtılmış ve yapmacıklı görülmeye, sembolistlerin bir zamanlar övünerek sahiplendiği dekadan terimi de diğerleri gibi yüzyıl sonu süslü anlatımını imleyen alaycı bir terime dönüştü. Yine de, sembolist eserler 20. yüzyıl İngiliz ve Amerikan edebiyatında güçlü ve kalıcı etki bıraktılar. Bu deneysel yöntemler, modern şiirin yöntemleriyle zenginleşti ve sembolist teoriler W. B. Yeats ve T. S. Eliot’un şiirlerinde; armoninin ve imgesel desenlerin anlatıya üstünlük kurduğu, James Joyce ve Virginia Woolf’un temsil ettiği modern romanda meyvesini verdi.
Sembolist romanın başarılı nadir örneklerinden biri J. K. Huysmans‘ın Tersine (1884) romanı oldu. Kitap sıkılmış bir aristokratın çeşitli ve şaşırtıcı derecede becerikli deneylerini estetik dekadansta hikaye etti. 20. yüzyıl Amerikan eleştirmeni Edmund Wilson‘ın sembolist harekete dair araştırması, Axel’s Castle (1931) bir modern edebiyat araştırması klasiği ve harekete dair yetkin bir çalışma olarak kabul edilir.